Τὸ γιγαντιαῖο ἔργο ἦταν ἡ ἀνέγερση τοῦ μεγάλου ναοῦ, ψηλὰ στὸν βράχο ποὺ δεσπόζει στὴν Ἀθήνα, καὶ ἡ μνημειώδης μεταφορὰ τοῦ ὁλόλευκου μαρμάρου ἀπὸ τὴ μακρινὴ τότε Πεντέλη.
Σήμερα ἡ σκέψη στρέφεται εὔλογα στὸ παρελθόν, ὅταν οἱ ἀρχιτέκτονες Ἰκτῖνος καὶ Καλλικράτης δημιούργησαν τὸν Παρθενῶνα χωρὶς τὰ σύγχρονα μέσα ποὺ παρέχει ἡ προηγμένη τεχνολογία.
«Τὸ ἔργο ὀργανώθηκε ὡς ἕνα μεῖζον πρόγραμμα τῆς πόλης. Ἦταν μία ἐκκρεμότητα γιὰ τὴν Ἀθήνα. Στὸ ἴδιο σημεῖο ἄλλωστε ὑπῆρχε καὶ ὁ παλαιότερος Παρθενώνας ποὺ καταστράφηκε ἀπὸ τοὺς Πέρσες.
Συνολικὰ στὴν ἴδια θέση ὑπῆρξαν τέσσερις ναοί. Ὁ ναὸς ποὺ γνωρίζουμε σήμερα ἦταν ὁ τέταρτος στὴ σειρά», λέει ὁ κ. Μανόλης Κορρές, καθηγητὴς στὸ Ἐθνικὸ Μετσόβειο Πολυτεχνεῖο, μὲ πολυετῆ προσφορὰ στὰ ἔργα ἀποκατάστασης τῆς Ἀκρόπολης ἀλλὰ καὶ συγγραφέας τοῦ βιβλίου ποὺ ἀφηγεῖται τὴν περιπέτεια τῆς κατασκευῆς τοῦ ναοῦ μὲ τίτλο «Ἀπὸ τὴν Πεντέλη στὸν Παρθενῶνα».
«Ὅλα ἔγιναν τότε μὲ μιά τελειότητα τὴν ὁποία σήμερα δὲν μποροῦμε νὰ φτάσουμε. Δὲν ἦταν ὅμως μόνο τὸ τεχνικὸ σκέλος καὶ τὸ πῶς ὑπερνικᾶ κανεὶς τὰ βάρη, ἀλλὰ καὶ τὸ ὀργανωτικό. Παράδειγμα: σήμερα μπορεῖ νὰ διαθέτουμε σύγχρονους γερανοὺς καὶ τεχνολογία, ἀλλὰ κατὰ πόσον μποροῦμε νὰ ἐξασφαλίσουμε ἐντὸς τῶν προθεσμιῶν τὴν προμήθεια μαρμάρου ἀπὸ τὰ λατομεῖα. Εἶναι ἕνα δυσεπίλυτο θέμα, καθὼς τὰ λατομεῖα δὲν εἶναι πάντα σὲ θέση νὰ προσφέρουν τὴν ἐπιθυμητὴ ποιότητα μαρμάρου. Σήμερα ἀκόμα καὶ ἂν συνεργάζονταν π.χ. ὅλα τὰ λατομεῖα τῆς Ἑλλάδας, δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ προσφέρουν ἀνάλογη ποσότητα μαρμάρου μὲ τὸν ρυθμὸ ποὺ ἔγινε ἀπὸ τὴν Πεντέλη τότε».
Ἐξόρυξη καὶ φόρτωση τῶν μαρμάρων…
«Τὸ πρῶτο ἐπίτευγμα ἦταν ἡ ἐξόρυξη καὶ ἡ φόρτωση γιὰ νὰ πάρουν τὰ μάρμαρα τὸν δρόμο πρὸς τὴν Ἀθήνα. Ὑπῆρχε μεγάλη δυσκολία ἐξόρυξης, καθὼς τὸ λατομεῖο λειτουργοῦσε σὲ μεγάλο βάθος. Μὲ ἕνα σύστημα μὲ ἰσχυρὲς μηχανὲς τὸ ὁποῖο διέθεταν, ἀνέβαζαν τὰ μάρμαρα μέχρι τὸ στόμιο τοῦ λατομείου. Ἐκεῖ τὰ φόρτωναν σὲ ξύλινα ἕλκηθρα καὶ τὰ κατέβαζαν χρησιμοποιώντας τὸ κατηφορικὸ ἔδαφος. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἔφταναν σὲ ἕνα σημεῖο κάπου ἕνα χιλιόμετρο πιὸ ψηλὰ ἀπὸ τὴν περιοχὴ ὅπου βρίσκεται σήμερα ἡ Μονὴ Πεντέλης.
Ἐκεῖ ἀκολουθοῦσε ἡ φόρτωση στὶς ἅμαξες ποὺ κατευθύνονταν φορτωμένες στὴν Ἀθήνα, μιά διαδρομὴ ποὺ διαρκοῦσε ἕξι ὦρες.
Μεταγενέστερα ἀναπτύχθηκε μία μέθοδος ὅπου οἱ ἅμαξες ἔφταναν μέχρι τὸ λατομεῖο», λέει ὁ κ. Κορρὲς καὶ σημειώνει ὅτι πρὶν ἀπὸ 2500 χρόνια εἶχε γίνει μία συστηματικὴ ἐξερεύνηση τῶν κοιτασμάτων μὲ συστήματα γεωλογικῆς διασκόρπισης. Σήμερα μετὰ δυσκολίας εἰδικοὶ μεταλλειολόγοι καὶ γεωλόγοι μποροῦν νὰ προσδιορίσουν ποὺ ὑπάρχουν κοιτάσματα καὶ τὴ διάρκεια τῆς ἀνάλογης ποιότητας.
«Εἶναι μία πτυχὴ ποὺ προκαλεῖ δέος ἐὰν σκεφθεῖ κανεὶς ὅτι μόνο γιὰ τοὺς σπόνδυλους τῶν κιόνων συγκεντρώθηκαν 600 ὄγκοι μαρμάρων τῶν 5-6 κυβικῶν μέτρων. Μέσα σὲ 8 χρόνια συνολικὰ ὁ Παρθενώνας ἦταν ἕτοιμος, μὲ τὴ στέγη του νὰ ἀποτελεῖται ἀπὸ 13.000 μαρμάρινα κεραμίδια, ποὺ ζυγίζουν 50 κιλὰ τὸ κάθε κομμάτι καὶ κάθε ἕνα ἀπαιτεῖ 6-7 μεροκάματα εἰδικευμένου μαρμαρᾶ.
Ὅμως ἡ ἐργασία γινόταν παράλληλα προκειμένου νὰ εἶναι ἕτοιμα τὰ διάφορα τμήματα. Ταυτόχρονα μὲ τὸ κεντρικὸ ἐργοτάξιο, λειτουργοῦσαν στὸ Χαλάνδρι καὶ τὴν Πεντέλη περιφερειακὰ ἐργαστήρια. Ὅπως γιὰ παράδειγμα ἔγινε μὲ τὰ λαξευτὰ φατνώματα, κάποια ἐκ τῶν ὁποίων ζυγίζουν 2-2,5 τόνους καὶ ἀποτελοῦν τὶς ὀροφὲς στοὺς περιμετρικοὺς χώρους τοῦ κτιρίου».
Ἡ τεχνικὴ καὶ τὰ ἀνυψωτικὰ μέσα…
Στὸν Παρθενῶνα δούλευαν ταυτοχρόνως ὀκτὼ μεγάλοι γερανοὶ καὶ ὁ καθένας εἶχε 27 μέτρα ὕψος. Σὲ κάθε πρόσοψη ὑπῆρχε ἕνας μεγάλος γερανὸς μὲ μέγιστη ἀνυψωτικὴ δύναμη 15 τόνους. Εἶχαν τὴ δυνατότητα νὰ ἀνεβάζουν ἕνα βάρος 10 τόνων ἀπὸ τὴ γῆ, στὸ ὕψος τοῦ κτιρίου μέσα σὲ 15 λεπτά της ὥρας. Γιὰ νὰ λειτουργήσει τὸ σύστημα ἀνύψωσης μεγάλου βάρους ἔπρεπε νὰ ἐργάζονται σὲ κάθε γερανὸ 10 ἄντρες ποὺ χρησιμοποιοῦσαν ἕνα σύστημα μὲ τροχαλίες καὶ πολύσπαστα. Οὐσιαστικὰ ἐφάρμοζαν τὶς ἀρχὲς τῆς Μηχανικῆς ποὺ θὰ συστηματοποιοῦσε ὁ Ἀρχιμήδης ἔπειτα ἀπὸ 200 χρόνια.
«Ὅμως ἡ τεχνικὴ ποὺ τότε χρησιμοποιοῦσαν καὶ τὰ ἀνυψωτικὰ μέσα εἶχαν ἤδη ἐφαρμοστεῖ καὶ ἀλλοῦ στὸν ἑλληνικὸ κόσμο. Παράδειγμα: Οἱ λίθοι ποὺ χρησιμοποιήθηκαν στὸν Σελινοῦντα τῆς Σικελίας ζύγιζαν 5 φορὲς περισσότερο ἀπὸ τοὺς μεγαλύτερους λίθους τοῦ Παρθενῶνα», λέει ὁ κ. Κορρὲς καὶ ὑπογραμμίζει ὅτι γιὰ νὰ ἀντιληφθοῦμε αὐτὸ τὸ ἔργο πρέπει νὰ ἐξετάσει κανεὶς τὸ πλαίσιο τῆς ἐποχῆς. «Στὴν Ἀθήνα ὑπῆρχαν οἱ εὐνοϊκὲς πολιτικὲς συνθῆκες γιὰ νὰ ὑλοποιηθεῖ ἕνα ὅραμα. Ὑπῆρχαν χρήματα, εἶχε διασφαλιστεῖ ἡ εἰρήνη ἔχοντας συνθῆκες μὲ τὴν Περσία καὶ τὴ Σπάρτη. Ὑπῆρχαν καὶ οἱ κατάλληλοι ἄνθρωποι: ὁ Περικλῆς ὡς πολιτικὸς καὶ οἱ ἀρχιτέκτονες Ἰκτῖνος καὶ Καλλικράτης».
Οἱ τρεῖς πρῶτοι ναοί…
Ὁ πρῶτος ναὸς στὴ θέση τοῦ σημερινοῦ Παρθενώνα κτίστηκε τὸ 600 π.Χ., εἶχε τὰ ἀρχαϊκὰ γλυπτά, μερικὰ ἐκ τῶν ὁποίων σήμερα φυλάσσονται στὸ μουσεῖο τῆς Ἀκρόπολης, καὶ διατηρήθηκε 80 χρόνια μετὰ τὴν περάτωσή του τὸ 566 π.Χ.
Ὁ δεύτερος ναὸς ἀνεγέρθηκε κάπου τὸ 500 π.Χ. μὲ ἀφορμὴ τὴ νωπὴ τότε Ἀθηναϊκὴ Δημοκρατία ποὺ μόλις εἶχε ἱδρυθεῖ.
Ἦταν ἕνα κτίσμα κολοσσιαίων διαστάσεων μὲ τεράστιο βάθρο γιὰ τὸ ὁποῖο μεταφέρθηκαν 10.000 ὀρθογώνιοι ὀγκόλιθοι ἀπὸ τὸν Πειραιά. Κάθε ἕνας ζύγιζε ὅσο δυὸ Ι.Χ. Ὅμως τὸ ἔργο διακόπηκε καθὼς μεσολάβησε ὁ πρῶτος Περσικὸς πόλεμος.
Ἀργότερα μετὰ τὴν ἀνέλπιστη νίκη στὸν Μαραθώνα ἐπικράτησε μεγάλος ἐνθουσιασμὸς καὶ οἱ Ἀθηναῖοι ἄρχισαν νὰ κτίζουν τὸν τρίτο στὴ σειρὰ ναό, ὁ ὁποῖος ἦταν ὁ πρῶτος ποὺ φτιαχνόταν ἀπὸ μάρμαρο.
Ὅμως ἡ ἀνέγερσή του διεκόπη λόγω τοῦ δεύτερου Περσικοῦ πολέμου καὶ τὴν εἰσβολὴ τῶν Περσῶν, οἱ ὁποῖοι ἔκαψαν τὴν Ἀκρόπολη.
Μετὰ τὴ νίκη στὴ Σαλαμίνα καὶ τὶς Πλαταιὲς ἡ ἀνεξαρτησία τῆς Ἑλλάδας εἶχε ἐξασφαλιστεῖ. Ὅμως ἔδωσαν ὅρκο νὰ μὴ σπεύσουν νὰ ξανακτίσουν τὸν ναὸ καὶ τὰ χαλάσματα νὰ μείνουν ἐπὶ 30 χρόνια ὡς ἐνθυμήματα τῆς ἐθνικῆς συμφορᾶς.
Ἴσως, λένε, ὁ βαθύτερος λόγος νὰ ἦταν ἡ προτεραιότητα σὲ ἀμυντικά, στρατιωτικὰ ἔργα.
Ἡ τελικὴ μορφή…
«Οἱ Ἀθηναῖοι ἔκτισαν τὸν ναὸ μὲ τὶς δικές τους δυνάμεις. Ἀπὸ ὅσους ἐργάστηκαν τὸ 30% ἦταν Ἀθηναῖοι τεχνίτες, τὸ 30% καλλιτέχνες κυρίως ἀπὸ τὶς Κυκλάδες καὶ οἱ ὑπόλοιποι δοῦλοι (πολλοὶ ἀπὸ τὴ Θράκη). Ὅλοι, Ἀθηναῖοι, ἐπισκέπτες ἡ δοῦλοι, ἐλάμβαναν 1 δραχμὴ ὡς ἀμοιβὴ τὴν ἡμέρα ἐνῶ οἱ ἀρχιτέκτονες 2 δραχμές. Τὰ ἔργα ξεκίνησαν τὸ 447 π.Χ. καὶ κάθε χρόνο γινόταν ἐτήσια ἔκθεση καὶ ἀπολογισμὸς τοῦ ταμείου. Ὑπῆρχε εἰδικὴ ἐπιτροπή, τὸ λογιστήριο ἔκανε κάθε χρόνο ἰσολογισμὸ καὶ ὑπῆρξε συνεχὴς ἀπορρόφηση τῶν χρημάτων ἐπὶ ὀκτὼ χρόνια», μᾶς λέει ὁ κ. Κορρές.
Ἡ μεταφορὰ καὶ ἡ ἀνύψωση τῶν μαρμάρων πάνω στὴν Ἀκρόπολη γιὰ τὴν κατασκευὴ τοῦ Παρθενώνα βασίστηκε καὶ στὴν ἐμπειρία ἀπὸ τὴ δημιουργία τῶν προηγούμενων ναῶν.
«Ἀρχικὰ τὸ ὑλικὸ κατασκευῆς δὲν ἦταν μάρμαρο, ἀλλὰ πέτρα ποὺ προερχόταν ἀπὸ τὸν Πειραιά. Τὸ σημεῖο ἐξόρυξης ἦταν στὴν ἀκτὴ κοντὰ στὴ σημερινὴ Σχολὴ Δοκίμων καὶ ἀπὸ τὸ ἴδιο ὑλικὸ εἶναι φτιαγμένο τὸ μνημεῖο τοῦ Ἄγνωστου Στρατιώτη», λέει ὁ κ. Μανόλης Κορρές.
«Ἀπὸ ἐκεῖ τὰ φόρτωναν πάνω σὲ πλοῖα φορτηγίδες καὶ τὰ πήγαιναν στὸ Φάληρο, ἐκεῖ ὅπου εἶναι σήμερα τὸ Δέλτα καὶ καταλήγει ἡ Λ. Συγγροῦ. Ἐκεῖ γινόταν ἡ μεταφόρτωση σὲ ἅμαξες καὶ τὰ ἀνέβαζαν πρὸς τὴν Ἀθήνα.
Ἀπὸ τὸ Ὀλυμπιεῖο ἡ πορεία στρεφόταν πρὸς τὴ σημερινὴ Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου καὶ ἔφτανε χαμηλὰ κάτω ἀπὸ τὰ Προπύλαια. Στὸ σημεῖο αὐτὸ εἶχε δημιουργηθεῖ μία ράμπα 100 μέτρα μῆκος. Στὴν κορυφὴ ἦταν ἐγκατεστημένες τεράστιες ξύλινες μηχανὲς ποὺ διέθεταν τροχαλίες. Ἔδεναν κάθε ἅμαξα μὲ πανίσχυρα σχοινιὰ σὰν τοὺς κάβους τῶν καραβιῶν.
Τὸ σύστημά τους ἦταν νὰ ἀνεβοκατεβάζουν τὶς ἅμαξες ὅπως λειτουργεῖ σήμερα τὸ τελεφερίκ. Μὲ τὶς τροχαλίες ἡ μία ἅμαξα ἀνέβαινε καὶ ἡ ἄλλη κατέβαινε ἀκολουθώντας ἕναν ἀπίστευτο ρυθμὸ μέχρι τὰ Προπύλαια».
Τὰ στάδια τῆς κατασκευῆς τοῦ ναοῦ.
Ἕνα γιγαντιαῖο ἐγχείρημα γιὰ τὸ ὁποῖο ἐργάστηκαν χιλιάδες ἄνθρωποι διάφορων ἐπαγγελμάτων: λατόμοι καὶ λιθοξόοι, ἁμαξάδες καὶ τροχηλάτες, ὑλοτόμοι, κατασκευαστὲς δερμάτων καὶ σχοινιῶν, κεραμοποιοί, μηχανικοὶ κ.λπ. καὶ βέβαια τὰ ἐργαστήρια τῶν καλλιτεχνῶν. Ἀπὸ τὰ βάθη τοῦ λατομείου τὸ μάρμαρο ἔφτανε στὴν ἐπιφάνεια, μεταφερόταν μὲ ἅμαξες στὴν Ἀκρόπολη καὶ μὲ μία εἰδικὴ ράμπα ἀνέβαινε στὸν βράχο. Ἐκεῖ περίμεναν οἱ γερανοὶ γιὰ νὰ ὑψώσουν τὸν Παρθενῶνα.