Ἀλεξάντερ Ἰσάγιεβιτς, ὅταν ἤρθαμε μέσα σᾶς βρήκαμε νὰ ἐργάζεστε. Φαίνεται πὼς ἀκόμα καὶ στὴν ἡλικία τῶν 88, ἀκόμα νιώθετε αὐτὴ τὴν ἀνάγκη γιὰ ἐργασία, ἂν καὶ ἡ ὑγεία σας δὲν σᾶς ἐπιτρέπει νὰ τριγυρνᾶτε στὸ σπίτι. Ἀπὸ ποῦ πηγάζει αὐτὴ ἡ δύναμή σας;

Ἀπὸ τότε ποὺ γεννήθηκα εἶχα μία ἐσωτερικὴ κλίση στὸ νὰ γράφω. Καὶ ἔχω πάντα ἀφιερώσει τὸν ἑαυτό μου μὲ χαρὰ στὴν ἐργασία — στὴν ἐργασία καὶ τὸν ἀγώνα.

Ὑπάρχουν 4 τραπέζια σὲ αὐτὸν τὸν χῶρο καὶ μόνο. Στὸ νέο σας βιβλίο «Τὰ ἀμερικανικὰ χρόνιά μου», τὸ ὁποῖο θὰ τυπωθεῖ στὴν Γερμανία αὐτὸ τὸ φθινόπωρο, ἀναπολεῖτε ὅτι γράφατε ἀκόμα καὶ ὅταν περπατούσατε μέσα στὸ δάσος.

Ὅταν ἤμουν στὸ γκούλαγκ, μερικὲς φορὲς ἔγραφα μέχρι καὶ σὲ πέτρινους τοίχους. Συνήθιζα νὰ γράφω σὲ κομμάτια χαρτί, μετὰ τὰ ἀπομνημόνευα καὶ κατέστρεφα τὰ χαρτιά.

Καὶ ἡ δύναμή σας δὲν σᾶς ἐγκατέλειψε ἀκόμα καὶ σὲ στιγμὲς τεράστιας ἀπελπισίας;

Ναί, δὲν μὲ ἐγκατέλειψε. Συχνὰ σκεπτόμουν: ὅποια καὶ ἂν πρόκειται νὰ εἶναι ἡ κατάληξη, ἂς εἶναι. Καὶ τότε τὰ πράγματα ἐξελίσσονταν ὅλα καλά. Φαίνεται ὅτι κάτι καλὸ βγῆκε ἀπὸ αὐτὸ τὸ σκεπτικό.

Δὲν εἶμαι σίγουρος ἂν εἴχατε τὴν ἴδια γνώμη ὅταν τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1945 ἡ στρατιωτικὴ μυστικὴ ὑπηρεσία συνέλαβε τὸν λοχαγὸ Σολζενίτσιν στὴν Ἀνατολικὴ Πρωσία, γιατί στὰ γράμματά του ἀπὸ τὸ μέτωπο, ὁ Σολζενίτσιν δὲν κολάκευε τὸν Ἰωσὴφ Στάλιν, καὶ ἡ ποινὴ γιὰ αὐτὸ ἦταν 8 χρόνια στὰ στρατόπεδα συγκεντρώσεως.

Συνέβη νοτίως τοῦ Βόρμντιτ. Εἴχαμε μόλις διαφύγει ἀπὸ μία γερμανικὴ περικύκλωση καὶ βαδίζαμε πρὶν τὴν Καινιξβέργη (τὸ σημερινὸ Καλίνινγκραντ) ὅταν συνελήφθην. Ἤμουν πάντα αἰσιόδοξος. Καὶ ἐπέμενα καὶ καθοδηγούμουν ἀπὸ τὶς ἀπόψεις μου.

Ποιὲς ἀπόψεις;

Φυσικὰ οἱ ἀπόψεις μου ἐξελίχθηκαν κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ χρόνου. Ἀλλὰ πάντα πίστευα σὲ ὅτι ἔκανα καὶ ποτὲ δὲν ἔδρασα ἐνάντια στὴν συνείδησή μου.

13 χρόνια πρὶν ὅταν ἐπιστρέψατε ἀπὸ τὴν ἐξορία, ἤσασταν ἀπογοητευμένος ὅταν εἴδατε τὴν νέα Ρωσία. Ἀπορρίψατε ἕνα βραβεῖο ἀπὸ τὸν Γκορμπατσόφ, καὶ ἐπίσης ἀρνηθήκατε νὰ δεχθεῖτε ἕνα βραβεῖο ποὺ ὁ Γιέλτσιν ἐπιθυμοῦσε νὰ σᾶς δώσει. Ὡστόσο τώρα ἀποδεχθήκατε τὸ κρατικὸ βραβεῖο ποὺ σᾶς ἀπένειμε ὁ Πούτιν, πρώην ἀρχηγὸς τῆς ὑπηρεσίας πληροφοριῶν FSB, τῆς ὁποίας ἡ προκάτοχος KGB σᾶς δίωξε καὶ σᾶς κατήγγειλε τόσο βίαια. Πῶς συνδυάζονται ὅλα αὐτά;

Τὸ βραβεῖο τοῦ 1990 μοῦ προτάθηκε ὄχι ἀπὸ τὸν Γκορμπατσόφ, ἀλλὰ ἀπὸ τὸ ὑπουργικὸ συμβούλιο τῆς Ρωσικῆς Σοβιετικῆς Σοσιαλιστικῆς Δημοκρατίας, τότε μέλους τῆς ΕΣΣΔ. Τὸ βραβεῖο θὰ ἦταν γιὰ «Τὸ Ἀρχιπέλαγος τῶν γκουλάγκ». Τὸ ἀρνήθηκα γιατί δὲν μποροῦσα νὰ δεχτῶ τιμὲς γιὰ ἕνα βιβλίο γραμμένο μὲ τὸ αἷμα ἑκατομμυρίων ἀνθρώπων. Τὸ 1998 ἡ χώρα βρισκόταν σὲ θλιβερὴ κατάπτωση καὶ ὁ κόσμος μόλις ἐπιβίωνε. Τότε ἦταν ποὺ ἔγραψα τὸ βιβλίο «Ἡ Ρωσία σὲ κατάρρευση». Ὁ Γιέλτσιν ἔβγαλε διάταγμα νὰ τιμηθῶ μὲ τὸ ἀνώτατο κρατικὸ βραβεῖο. Ἀπάντησα ὅτι δὲν μποροῦσα νὰ δεχτῶ ἕνα βραβεῖο ἀπὸ μία κυβέρνηση ποὺ ὁδήγησε τὴ χώρα σὲ τέτοια καταφρόνια καὶ χάος. Τὸ τωρινὸ κρατικὸ βραβεῖο δὲν μοῦ ἀπονεμήθηκε προσωπικὰ ἀπὸ τὸν πρόεδρο ἀλλὰ ἀπὸ μία ὁμάδα ἀνωτάτων λειτουργῶν καὶ εἰδικῶν. Τὸ Συμβούλιο Ἐπιστημῶν ἔκανε τὴν πρόταση καὶ τὸ Πολιτιστικὸ Συμβούλιο, στὸ ὁποῖο μετέχουν μερικοὶ ἀπὸ τοὺς πιὸ ἀξιόλογους ἀνθρώπους ποὺ ἔχει ἡ Ρωσία, ὅλοι τους αὐθεντίες στὸν κλάδο τους, ἐνέκριναν τὴν πρόταση. Ὁ πρόεδρος, ὡς ἀρχηγὸς τοῦ κράτους, ἐπιδίδει τὰ βραβεῖα. Ἀποδεχόμενος τὸ βραβεῖο ἐξέφρασα τὴν ἐλπίδα ὅτι ἡ πικρὴ ρωσικὴ ἐμπειρία, τὴν ὁποία μελετῶ καὶ περιγράφω σὲ ὅλη μου τὴν ζωή, νὰ εἶναι γιὰ μᾶς ἕνα μάθημα ποὺ θὰ μᾶς συγκρατήσει ἀπὸ τὸν ἐθνικὸ κατήφορο. Ὅσο γιὰ τὸν Βλαντίμιρ Πούτιν — ναί, ἦταν ἀξιωματικὸς τῶν μυστικῶν ὑπηρεσιῶν, δὲν ἦταν ὅμως ἀνακριτὴς τῆς KGB, δὲν ἦταν διοικητὴς στρατοπέδου γκουλάγκ. Ἡ ὑπηρεσία στὴν Ὑπηρεσία Πληροφοριῶν καὶ μάλιστα στὸ ἐξωτερικὸ δὲν εἶναι κάτι τὸ ἀρνητικὸ γιὰ ὁποιαδήποτε χώρα — καμία φορὰ μάλιστα εἶναι ἄξια τιμῆς καὶ σεβασμοῦ. Μήπως καὶ ὁ πατέρας Μποὺς δὲν ἦταν ἀρχηγὸς τῆς CIA μίαν ἐποχή;

Σὲ ὅλη σας τὴν ζωὴ καλεῖτε τὶς ἀρχὲς νὰ μετανοήσουν γιὰ τὰ ἑκατομμύρια τῶν θυμάτων τῶν γκουλὰγκ καὶ τοῦ κομμουνιστικοῦ τρόμου. Εἰσακούσθηκε πράγματι αὐτὴ ἡ ἔκκληση;

Ἔχω ἀρχίσει νὰ συνηθίζω τὸ γεγονὸς ὅτι, σὲ ὅλον τὸν κόσμο, ἡ δημόσια μετάνοια εἶναι ἡ λιγότερο ἀποδεκτὴ ἐπιλογὴ γιὰ τὸν σύγχρονο πολιτικό.

Ὁ σημερινὸς Ρῶσος πρόεδρος εἶπε ὅτι ἡ κατάρρευση τῆς Σοβιετικῆς Ἑνώσεως ἦταν ἡ μεγαλύτερη γεωπολιτικὴ καταστροφὴ τοῦ 20ου αἰώνα. Λέει ὅτι εἶναι καιρὸς νὰ σταματήσει αὐτὴ ἡ μαζοχιστικὴ μελαγχολία γιὰ τὸ παρελθόν, εἰδικὰ καθὼς ὑπάρχουν προσπάθειες «ἀπὸ τὸ ἐξωτερικό», ὅπως τὸ θέτει, νὰ προκληθοῦν ἀδικαιολόγητες τύψεις στοὺς Ρώσους. Αὐτὸ δὲν βοηθᾶ αὐτοὺς ποὺ θέλουν νὰ ξεχασθεῖ ὅ,τι συνέβη κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ Σοβιετικοῦ παρελθόντος τῆς χώρας;

Ὑπάρχει μία αὐξανόμενη ἀνησυχία σὲ ὅλον τὸν κόσμο ὡς πρὸς τὸ πῶς οἱ ΗΠΑ θὰ χειριστοῦν τὸν νέο τους ρόλο ὡς ἡ μόνη ὑπερδύναμη τοῦ κόσμου, ἡ ὁποία ἔγιναν ὡς ἀποτέλεσμα τῶν γεωπολιτικῶν ἀλλαγῶν. Ὅσο γιὰ τὴν «μελαγχολία γιὰ τὸ παρελθόν», δυστυχῶς αὐτὴ ἡ σύγχυση μεταξὺ «Σοβιετικοῦ» καὶ «Ρωσικοῦ», ἐναντίον τῆς ὁποίας μιλοῦσα τόσο συχνὰ τὴν δεκαετία τοῦ 1970, δὲν ἔχει ξεπεραστεῖ οὔτε στὴν Δύση, οὔτε στὶς πρώην σοσιαλιστικὲς χῶρες, οὔτε στὶς πρώην Σοβιετικὲς δημοκρατίες. Ἡ παλαιὰ πολιτικὴ γενιὰ στὶς κομμουνιστικὲς χῶρες δὲν ἦταν ἕτοιμη γιὰ μετάνοια, ἐνῶ ἡ νέα γενιὰ εἶναι ἁπλῶς πολὺ χαρούμενη νὰ ἀναφέρει παράπονα καὶ νὰ ἐκτοξεύει κατηγορίες, μὲ τὴν σημερινὴ Μόσχα ὡς ἕναν βολικὸ στόχο. Συμπεριφέρονται σὰν νὰ ἀπελευθερώθηκαν ἀπὸ μόνοι τους ἡρωικῶς καὶ νὰ ζοῦν μία νέα ζωὴ τώρα, ἐνῶ ἡ Μόσχα ἔχει παραμείνει κομμουνιστική. Παρ\’ ὅλα αὐτά, τολμῶ νὰ ἐλπίζω ὅτι αὐτὴ ἡ μὴ-ὑγιὴς φάση θὰ τελειώσει σύντομα, ὅτι ὅλοι οἱ λαοὶ ποὺ ἔζησαν κάτω ἀπὸ τὸν κομμουνισμὸ θὰ ἀντιληφθοῦν ὅτι ὁ κομμουνισμὸς εὐθύνεται γιὰ τὶς πιὸ πικρὲς σελίδες τῆς ἱστορίας τους.

Συμπεριλαμβανομένων καὶ τῶν Ρώσων.

Ἂν ρίχναμε ὅλοι μία σοβαρὴ ματιὰ στὴν ἱστορία μας, τότε δὲν θὰ βλέπαμε αὐτὴ τὴν νοσταλγικὴ συμπεριφορὰ πρὸς τὸ Σοβιετικὸ παρελθόν, ἡ ὁποία κυριαρχεῖ τώρα ἀνάμεσα στὸ τμῆμα τῆς κοινωνίας μας ποὺ ἐπηρεάστηκε λιγότερο ἀπὸ αὐτό. Οὔτε οἱ χῶρες τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης καὶ οἱ πρώην δημοκρατίες τῆς ΕΣΣΔ θὰ νιώθουν τὴν ἀνάγκη νὰ δοῦν στὴν ἱστορικὴ Ρωσία τὴν αἰτία τῶν ἀτυχιῶν τους. Κανεὶς δὲν πρέπει νὰ πρέπει νὰ τὰ ἀποδίδει αὐτὰ στὴν «ἄρρωστη ψυχολογία» τῶν Ρώσων, ὅπως συχνὰ γίνεται στὴν Δύση. Ὅλα αὐτὰ τὰ καθεστῶτα στὴν Ρωσία μποροῦσαν νὰ ἐπιβιώσουν μόνο ἐπιβάλλοντας ἕναν αἱματηρὸ τρόμο. Πρέπει νὰ ἀντιληφθοῦμε ξεκάθαρα πὼς μόνο ἡ ἐθελοντικὴ καὶ συνειδητὴ ἀποδοχὴ ἀπὸ ἕναν λαὸ τοῦ σφάλματός του μπορεῖ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν ἐπούλωση ἑνὸς ἔθνους. Ἀντιθέτως οἱ ἀδιάκοπτες παρατηρήσεις ἀπὸ τὸ ἐξωτερικὸ εἶναι ἀντιπαραγωγικές.

Ἡ ἀποδοχὴ ἀπὸ κάποιον τῆς ἐνοχῆς τοῦ προϋποθέτει ὅτι ἔχει ἀρκετὴ πληροφορία γιὰ τὸ παρελθόν του. Ὡστόσο οἱ ἱστορικοὶ διαμαρτύρονται ὅτι τὰ ἀρχεῖα τῆς Μόσχας δὲν εἶναι τόσο προσβάσιμα τώρα, ὅπως ἦταν κατὰ τὴν διάρκεια τῆς δεκαετίας τοῦ 1990.

Τὸ πράγμα δὲν εἶναι τόσο ἁπλό. Ὡστόσο, δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὰ ἀρχεῖα σημειώθηκε μία ἐπανάσταση στὴ Ρωσία τὰ 20 τελευταῖα χρόνια. Ἄνοιξαν χιλιάδες φάκελοι, οἱ ἐρευνητὲς ἔχουν σήμερα πρόσβαση σὲ ἑκατοντάδες καὶ χιλιάδες ἔγγραφα, ποὺ ἦταν ἄλλωστε ἀπόρρητα. Ἑκατοντάδες μονογραφίες ποὺ ἔφεραν αὐτὰ τὰ ἔγγραφα στὴ δημοσιότητα κυκλοφοροῦν ἐλεύθερα. Ἀλλὰ μαζὶ μὲ τὰ ἀποχαρακτηρισμένα ἔγγραφα ὑπάρχουν πολλὰ ἄλλα ποὺ οὐδέποτε πέρασαν ἀπὸ τὴν ἁρμόδια ἐπιτροπὴ ἀποχαρακτηρισμοῦ καὶ ὅμως δημοσιεύθηκαν. Ὁ Δημήτρι Βολκογκόνωφ, ὁ στρατιωτικὸς ἱστορικός, καὶ ὁ Ἀλεξάντερ Γιάκοβλεφ, τὸ πρώην μέλος τοῦ Πολίτμπουρο — αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι εἶχαν ἀρκετὴ ἐπιρροὴ καὶ ἐξουσία γιὰ νὰ ἔχουν πρόσβαση σὲ ὁποιοδήποτε φάκελο, καὶ ἡ κοινωνία εἶναι εὐγνωμονοῦσα σὲ αὐτοὺς γιὰ τὶς πολύτιμες δημοσιεύσεις τους.

Τελευταία, εὐτυχῶς, κανένας δὲν μπορεῖ νὰ ἀποφύγει τὴν διαδικασία ἀποχαρακτηρισμοῦ. Δυστυχῶς αὐτὴ ἡ διαδικασία διαρκεῖ περισσότερο ἀπὸ ὅσο κάποιος θὰ ἤθελε. Οἱ φάκελοι ὅμως τῶν πιὸ σημαντικῶν κρατικῶν ἀρχείων, τῶν Ἐθνικῶν Ἀρχείων τῆς Ρωσικῆς Ὁμοσπονδίας (GARF), εἶναι προσιτοὶ ὅπως καὶ τὴν δεκαετία τοῦ 1990. Η FSB ἔστειλε στὴν GARF 100.000 φακέλους, ἐρευνώμενους γιὰ ἐγκλήματα, στὸ τέλος τῆς δεκαετίας τοῦ 1990. Αὐτὰ τὰ ἔγγραφα παραμένουν διαθέσιμα σὲ πολίτες καὶ ἐρευνητές. Τὸ 2004-2005 ἡ GARF δημοσίευσε τὴν ἑπτάτομη «Ἱστορία τῶν γκουλὰγκ τοῦ Στάλιν» στὴν ὁποία συνεργάστηκα καὶ βεβαιώνω ὅτι πρόκειται γιὰ ἔργο τόσο πλῆρες καὶ ἀξιόπιστο ὅσο μπορεῖ νὰ γίνει. Ἐρευνητὲς ἀπὸ ὅλο τὸν κόσμο τώρα στηρίζονται σὲ αὐτὰ τὰ βιβλία.

Πρὶν ἀπὸ περίπου 90 χρόνια, ἡ Ρωσία συγκλονίστηκε πρῶτα ἀπὸ τὴν ἐπανάσταση τοῦ Φεβρουαρίου τοῦ 1917 καὶ κατόπιν ἀπὸ τὴν Ὀκτωβριανὴ Ἐπανάσταση. Σὲ αὐτὰ τὰ γεγονότα περιστρέφονται ὅλα τὰ ἔργα σας. Ἀλλὰ πρὶν ἀπὸ λίγα χρόνια ὑποστηρίξατε ὅτι ὁ κομμουνισμὸς δὲν ἦταν ἀποτέλεσμα τοῦ προηγούμενου ρωσικοῦ πολιτικοῦ καθεστῶτος, ὅτι ἡ μπολσεβίκικη ἐπανάσταση ἔλαβε χώρα λόγω τῆς ἀδύνατης κυβέρνησης Κερένσκι τὸ 1917. Ἂν κάποιος ἀκολουθήσει αὐτὴ τὴν γραμμὴ σκέψης, τότε ὁ Λένιν δὲν ἦταν παρὰ ἕνα τυχαῖο πρόσωπο τὸ ὁποῖο κατάφερε νὰ ἔρθει στὴ Ρωσία καὶ νὰ καταλάβει τὴν ἐξουσία μὲ τὴ γερμανικὴ ὑποστήριξη. Σᾶς ἔχουμε καταλάβει σωστά;
Ὄχι, δὲν μὲ ἔχετε καταλάβει. Μόνο μία ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα μπορεῖ νὰ μετατρέψει τὴν εὐκαιρία σὲ πραγματικότητα. Ὁ Λένιν καὶ ὁ Τρότσκι ἦταν ἐξαιρετικὰ σοβαροὶ καὶ δυναμικοὶ πολιτικοὶ οἱ ὁποῖοι κατόρθωσαν σὲ σύντομο χρονικὸ διάστημα νὰ ἐκμεταλλευθοῦν τὴν ἀδυναμία τῆς κυβέρνησης Κερένσκι. Ἀλλὰ ἐπιτρέψτε μου νὰ σᾶς διορθώσω: ἡ Ὀκτωβριανὴ Ἐπανάσταση εἶναι ἕνας μύθος ποὺ γέννησαν οἱ νικητές, οἱ μπολσεβίκοι, καὶ καταβρόχθισαν ὅλοι οἱ προοδευτικοὶ κύκλοι τῆς Δύσεως. Στὶς 25 Ὀκτωβρίου 1917 σημειώθηκε ἕνα βίαιο πραξικόπημα στὸ Πετρογκραντ. Σχεδιάστηκε σοφά, τέλεια, ἀπὸ τὸν Λέον Τρότσκι — ὁ Λένιν ἐξακολουθοῦσε νὰ κρύβεται γιὰ νὰ μὴν συλληφθεῖ καὶ ὁδηγηθεῖ σὲ δίκη ἐπὶ προδοσία. Αὐτὸ ποὺ ὀνομάζουμε Ρωσικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1917 ἦταν στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπανάσταση τοῦ Φεβρουαρίου. Οἱ ρίζες αὐτῆς τῆς ἐπανάστασης βρίσκονται στὶς συνθῆκες τῆς προεπαναστατικῆς Ρωσίας καὶ ποτὲ δὲν ἔχω πεῖ κάτι διαφορετικό. Ἡ ἐπανάσταση τοῦ Φεβρουαρίου εἶχε βαθιὲς ρίζες — τὸ ἔχω δείξει αὐτὸ στὸ βιβλίο «Ὁ κόκκινος τροχός». Πρώτη ρίζα ἡ μακρόχρονη ἀμοιβαία ἀπέχθεια μεταξὺ ἐκείνων ποὺ βρίσκονταν στὴν ἐξουσία καὶ τῆς μορφωμένης κοινωνίας, ἡ ἀμοιβαία ἔλλειψη ἐμπιστοσύνης ποὺ ἔκανε ἀδύνατη κάθε συνδιαλλαγή, κάθε δημιουργικὴ λύση τῶν κρατικῶν προβλημάτων. Ἑπομένως τὴ μεγαλύτερη εὐθύνη ἔχουν οἱ ἀρχές: ποιὸς ἄλλος παρὰ ὁ καπετάνιος φταίει ὅταν ἐξοκείλει ἕνα καράβι; Συνεπῶς μπορεῖτε πράγματι νὰ πεῖτε ὅτι ἡ ἐπανάσταση τοῦ Φεβρουαρίου ὡς πρὸς τὰ αἴτιά της ἦταν «τὸ ἀποτέλεσμα τοῦ προηγούμενου ρωσικοῦ πολιτικοῦ καθεστῶτος». Αὐτὸ βέβαια δὲν σημαίνει ὅτι ὁ Λένιν ἦταν ἕνα τυχαῖο πρόσωπο. Σὲ καμία περίπτωση. Ἡ ὅτι ἡ οἰκονομικὴ παρουσία τοῦ κάιζερ Γουλιέλμου δὲν εἶχε συνέπειες. Ἀλλὰ δὲν ὑπῆρχε τίποτε ἀπὸ τὴν φύση τῆς Ρωσίας στὴν Ὀκτωβριανὴ Ἐπανάσταση. Ἀντίθετα, τσάκισε τὴν Ρωσία. Ἡ ἐρυθρὰ τρομοκρατία τὴν ὁποία ἐξαπέλυσαν οἱ ἀρχηγοί της, ἡ ἀπόφασή τους νὰ πνίξουν τὴ Ρωσία στὸ αἷμα, εἶναι ἡ πρώτη καὶ μεγαλύτερη ἀπόδειξη γιὰ αὐτό.

Τὸ πρόσφατο δίτομο ἔργο σας «200 χρόνια μαζὶ» εἶναι μία προσπάθεια νὰ ὑπερβεῖτε τὸ ταμποὺ τῆς συζήτησης τῆς κοινῆς ἱστορίας Ρώσων καὶ Ἑβραίων. Αὐτοὶ οἱ δύο τόμοι ἔχουν προκαλέσει κυρίως ἀμηχανία στὴν Δύση. Λέτε ὅτι οἱ Ἑβραῖοι εἶναι ἡ κυρίαρχη δύναμη στὸ διεθνὲς κεφάλαιο καὶ εἶναι ἀνάμεσα στοὺς πρώτους καταστροφεῖς τῆς ἀστικῆς τάξεως. Πρέπει νὰ συμπεράνουμε ἀπὸ τὴν πλούσια συλλογὴ πηγῶν σας ὅτι οἱ Ἑβραῖοι ἔχουν περισσότερη εὐθύνη ἀπὸ ἄλλους γιὰ τὸ ἀποτυχημένο Σοβιετικὸ πείραμα;

Ἀποφεύγω αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ ὁποῖο ἡ ἐρώτησή σας ὑπονοεῖ: δὲν ζητῶ κανένα εἶδος συμψηφισμοῦ ἤ συγκρίσεων μεταξύ τῆς ἠθικῆς εὐθύνης τοῦ ἑνὸς ἤ τοῦ ἄλλου λαοῦ. Ἐπιπλέον ἀπορρίπτω ἐντελῶς τὴν ἰδέα τῆς εὐθύνης ἀπὸ ἕνα ἔθνος πρὸς ἕνα ἄλλο. Τὸ μόνο ποὺ ζητῶ εἶναι αὐτὸ-συλλογισμό,
Μπορεῖτε νὰ πάρετε τὴν ἀπάντηση στὴν ἐρώτησή σας ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ βιβλίο: «Κάθε λαὸς πρέπει νὰ ἀπολογεῖται ἠθικῶς γιὰ ὅλο του τὸ παρελθὸν — συμπεριλαμβανομένου τοῦ παρελθόντος ποὺ εἶναι ντροπιαστικό. Νὰ ἀπολογεῖται μὲ ποιὸν τρόπο; Προσπαθώντας νὰ τὸ κατανοήσει. Πῶς ἐπετράπη ἕνα τέτοιο πράγμα; Ποῦ εἶναι τὸ σφάλμα μας σὲ ὅλα αὐτά; Καὶ πῶς μπορεῖ νὰ συμβεῖ ξανά; Εἶναι μέσα σὲ αὐτὸ τὸ πνεῦμα, εἰδικότερα, ποὺ ὀφείλει ὁ Ἑβραϊκὸς λαὸς νὰ ἀπολογεῖται, καὶ γιὰ τοὺς ἐπαναστάτες-φονιάδες καὶ γιὰ τοὺς ἁπλοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἦταν πρόθυμοι νὰ τοὺς ὑπηρετήσουν. Νὰ ἀπολογεῖται ὄχι ἐνώπιον ἄλλων λαῶν, ἀλλὰ στὸν ἑαυτό του, στὴν συνείδησή του καὶ ἐνώπιόν τοῦ Θεοῦ. Ὅπως καὶ ἐμεῖς οἱ Ρῶσοι πρέπει νὰ ἀπολογηθοῦμε — γιὰ τὰ πογκρόμ, γιὰ αὐτοὺς τοὺς ἀδίστακτους ἐμπρηστὲς-χωρικούς, γιὰ αὐτοὺς τοὺς τρελοὺς ἐπαναστάτες-στρατιῶτες, γιὰ αὐτοὺς τοὺς βάρβαρους ναῦτες».

Κατὰ τὴν γνώμη μας, ἀπὸ ὅλα τὰ ἔργα σας, τὸ βιβλίο «Τὸ Ἀρχιπέλαγος τῶν γκουλὰγκ» εἶχε τὴν μεγαλύτερη ἀπήχηση στὸ κοινό. Σὲ αὐτὸ τὸ βιβλίο δείχνετε τὴν μισανθρωπικὴ φύση τῆς Σοβιετικῆς δικτατορίας. Κοιτάζοντας τὸ παρελθὸν σήμερα, μπορεῖτε νὰ μπεῖτε σὲ ποιὸ βαθμὸ ἔχει συμβάλλει στὴν ἥττα τοῦ κομμουνισμοῦ στὸν κόσμο;

Δὲν πρέπει νὰ ἀπευθύνετε αὐτὴ τὴν ἐρώτηση σὲ ἐμένα — ἕνας συγγραφέας δὲν μπορεῖ νὰ κάνει τέτοιες ἐκτιμήσεις.
Γιὰ νὰ παραφράσουμε κάτι ποὺ εἴπατε κάποτε, ἡ Ρωσία ἔπρεπε νὰ ὑποστεῖ τὴν σκοτεινὴ ἱστορία τοῦ 20ου αἰώνα γιὰ χάρη τῆς ἀνθρωπότητας.

Ἔχουν οἱ Ρῶσοι μάθει ἀπὸ τὶς 2 ἐπαναστάσεις καὶ τὶς συνέπειές τους;

Φαίνεται ὅτι ἀρχίζουν. Ὁ μεγάλος ἀριθμὸς δημοσιεύσεων καὶ ταινιῶν γιὰ τὴν ἱστορία τοῦ 20ου αἰώνα — ἂν καὶ ποικίλης ποιότητας — εἶναι ἔνδειξη μιᾶς αὔξουσας ζήτησης. Σχετικῶς πρόσφατα, τὸ κρατικὸ κανάλι «Ρωσία» παρουσίασε μία σειρὰ βασισμένη στὰ ἔργα τοῦ Βαρλὰμ Σαλάμωφ, δείχνοντας τὴν φοβερή, ἀπάνθρωπη ἀλήθεια γιὰ τὰ στρατόπεδα τοῦ Στάλιν. Ἡ σειρὰ δὲν ἦταν «μαλακωμένη».
Καί, γιὰ παράδειγμα, ἀπὸ τὸν τελευταῖο Φεβρουάριο ἔχω ἐκπλαγεῖ καὶ ἐντυπωσιαστεῖ ἀπὸ τὶς μεγάλης κλίμακας, θερμὲς καὶ μακρὲς συζητήσεις ποὺ ἔχει προκαλέσει τὸ παλαιότερα γραφθὲν καὶ τώρα ἐπαναδημοσιευθὲν ἄρθρο μου γιὰ τὴν ἐπανάσταση τοῦ Φεβρουαρίου. Χάρηκα ποὺ εἶδα τὴν μεγάλη ποικιλία ἀπόψεων, συμπεριλαμβανομένων καὶ αὐτῶν ποὺ ἦταν ἀντίθετες μὲ τὶς δικές μου, καθὼς δείχνουν τὴν προθυμία νὰ καταλάβουμε τὸ παρελθόν, χωρὶς τὸ ὁποῖο δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει μέλλον μὲ νόημα.

Ποιὰ εἶναι ἡ γνώμη σας γιὰ τὴν διακυβέρνηση τοῦ Πούτιν σὲ σύγκριση μὲ τοὺς προκατόχους του Γιέλτσιν καὶ Γκορμπατσόφ;

Ἡ διακυβέρνηση τοῦ Γκορμπατσὸφ ἦταν πολιτικῶς ἀπίστευτα ἀφελής, ἄπειρη καὶ ἀνεύθυνη πρὸς τὴν χώρα. Δὲν ἦταν διακυβέρνηση, ἀλλὰ ἀπερίσκεπτη ἀπάρνηση τῆς ἐξουσίας. Μὲ τὴν σειρὰ του ὁ θαυμασμὸς τῆς Δύσεως μόνο ἐνίσχυσε τὴν πίστη τοῦ Γκορμπατσὸφ ὅτι ἡ προσέγγισή του ἦταν σωστή. Ἀλλὰ ἂς εἴμαστε ξεκάθαροι ὅτι ἦταν ὁ Γκορμπατσόφ, καὶ ὄχι ὁ Γιέλτσιν, ὅπως πολλοὶ σήμερα ἰσχυρίζονται, ὁ ὁποῖος πρῶτος ἔδωσε ἐλευθερία λόγου καὶ κινήσεως στοὺς πολίτες τῆς χώρας. Ἡ περίοδος τοῦ Γιέλτσιν χαρακτηρίζεται ἀπὸ μία ὄχι λιγότερο ἀνεύθυνη συμπεριφορὰ πρὸς τὴν ζωὴ τοῦ λαοῦ, ἀλλὰ μὲ ἄλλους τρόπους. Στὴν βιασύνη του νὰ ἔχει ἰδιωτική, ἀντὶ γιὰ κρατική, ἰδιοκτησία ὅσο τὸ δυνατὸν γρηγορότερα, ὁ Γιέλτσιν ξεκίνησε μία μαζική, πολλῶν δισεκατομμυρίων δολαρίων ἐκποίηση τῆς ἐθνικῆς περιουσίας. Ἐπιδιώκοντας νὰ κερδίσει τὴν ὑποστήριξη τῶν τοπικῶν ἡγετῶν, ὁ Γιέλτσιν καλοῦσε εὐθέως σὲ ἀπόσχιση καὶ πέρασε νόμους οἱ ὁποῖοι παρεῖχαν τὸ δικαίωμα καὶ ἐνθάρρυναν τὴν κατάρρευση τοῦ Ρωσικοῦ κράτους. Αὐτό, φυσικά, στέρησε ἀπὸ τὴν Ρωσία τὸν ἱστορικό της ρόλο, γιὰ τὸν ὁποῖον εἶχε ἀγωνιστεῖ τόσο σκληρά, καὶ μείωσε τὸ κύρος της στὴν διεθνῆ κοινότητα. Ὅλα αὐτὰ ἔγιναν δεκτὰ μὲ ἀκόμα πιὸ θερμὲς ἐπευφημίες ἀπὸ τὴν Δύση. Ὁ Πούτιν κληρονόμησε μία λεηλατημένη καὶ σαστισμένη χώρα, μὲ φτωχὸ καὶ ἡττοπαθῆ λαό. Καὶ ἄρχισε νὰ κάνει ὅτι ἦταν δυνατὸ — μία ἀργὴ καὶ σταδιακὴ ἀποκατάσταση. Αὐτὲς οἱ προσπάθειες οὔτε παρατηρήθηκαν, οὔτε ἐκτιμήθηκαν ἀμέσως. Σὲ κάθε περίπτωση, δύσκολα βρίσκει κανεὶς παραδείγματα στὴν ἱστορία ὅπου βήματα ἀπὸ μία χώρα γιὰ τὴν ἀποκατάσταση τῆς ἰσχύος της ἀντιμετωπίστηκαν εὐνοϊκὰ ἀπὸ ἄλλες κυβερνήσεις.

Ἔχει γίνει σταδιακὰ ξεκάθαρο σὲ ὅλους ὅτι ἡ σταθερότητα τῆς Ρωσίας εἶναι πρὸς ὄφελος τῆς Δύσεως. Ἀλλὰ ὑπάρχει ἕνα πράγμα ποὺ μᾶς ἐκπλήσσει ἰδιαίτερα: ὅταν μιλᾶτε γιὰ τὴν ὀρθὴ μορφὴ διακυβερνήσεως γιὰ τὴν Ρωσία, πάντα μιλᾶτε ὑπὲρ τῆς τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως καὶ ἀντιπαραθέτετε αὐτὸ τὸ μοντέλο μὲ τὴν Δυτικὴ δημοκρατία. Μετὰ ἀπὸ 7 χρόνια διακυβερνήσεως τοῦ Πούτιν, παρατηροῦμε τὸ ἐντελῶς ἀντίθετο φαινόμενο: ἡ ἰσχὺς συγκεντρώνεται στὰ χέρια τοῦ Προέδρου, τὰ πάντα περιστρέφονται γύρω ἀπὸ αὐτόν.

Ναί, πάντα ἐπιμένω στὴν ἀνάγκη γιὰ τοπικὴ αὐτοδιοίκηση στὴν Ρωσία, ἀλλὰ πότε δὲν ἀντιπαρέθεσα αὐτὸ τὸ μοντέλο στὴν Δυτικὴ δημοκρατία. Τὸ ἀντίθετο, προσπαθῶ νὰ πείσω τοὺς συμπατριῶτες μου ἀναφέροντας τὰ παράδειγμα ἄκρως ἀποτελεσματικῶν συστημάτων τοπικῆς αὐτοδιοίκησης στὴν Σουηδία καὶ τὴν Νέα Ἀγγλία, τὰ ὁποία ἀμφότερα τὰ εἶδα ἀπὸ πρῶτο χέρι. Στὴν ἐρώτησή σας συγχέεται τὴν τοπικὴ αὐτοδιοίκηση, ἡ ὁποία εἶναι δυνατὴ μόνο στὸ πλέον λαϊκὸ ἐπίπεδο, ὅταν οἱ ἄνθρωποι ξέρουν τοὺς ἐκλεγμένους ἀξιωματούχους προσωπικά, μὲ τὴν κυριαρχία λίγων δεκάδων περιφερειακῶν κυβερνητῶν, οἱ ὁποῖοι κατὰ τὴν περίοδο Γιέλτσιν συνεργάζονταν μετὰ χαρᾶς μὲ τὴν ὁμοσπονδιακὴ κυβέρνηση στὴν καταπίεση κάθε πρωτοβουλίας τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως. Σήμερα συνεχίζω νὰ εἶμαι ἰδιαίτερα ἀνήσυχος ἀπὸ τὴν ἀργὴ καὶ ἀναποτελεσματικὴ ἀνάπτυξη τῆς τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως. Ἀλλὰ ἔχει ἐπιτέλους ἀρχίσει νὰ συμβαίνει. Τὴν ἐποχὴ τοῦ Γιέλτσιν, ἡ τοπικὴ αὐτοδιοίκηση στὴν πραγματικότητα ἀπαγορευόταν στὸ ρυθμιστικὸ ἐπίπεδο, ἐνῶ τὸ «κάθετο κράτος» (δηλ. ἡ συγκεντρωτικὴ καὶ ἐκ τῶν ἄνω διακυβέρνηση τοῦ Πούτιν) παραχωρεῖ ὅλο καὶ περισσότερες ἐξουσίες στὸν τοπικὸ πληθυσμό. Δυστυχῶς, αὐτὴ ἡ διαδικασία δὲν εἶναι ἀκόμα συστηματικὴ στὸν χαρακτήρα της.

Μὰ δὲν ὑπάρχει σχεδὸν καθόλου ἀντιπολίτευση.

Φυσικά, ἡ ἀντιπολίτευση εἶναι ἀπαραίτητη καὶ ἐπιθυμητὴ γιὰ τὴν ὑγιῆ ἀνάπτυξη κάθε χώρας. Δὲν μπορεῖτε νὰ βρεῖτε σχεδὸν κανέναν στὴν ἀντιπολίτευση, ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς κομμουνιστές, ὅπως καὶ τὰ χρόνια του Γιέλτσιν. Ὡστόσο, ὅταν λέτε «δὲν ὑπάρχει σχεδὸν καθόλου ἀντιπολίτευση», πιθανότατα ἐννοεῖτε τὰ δημοκρατικὰ κόμματα τῆς δεκαετίας τοῦ 1990. Ἀλλὰ ρίξτε μία ἀντικειμενικὴ ματιὰ στὴν κατάσταση: ὑπῆρξε μία ραγδαία πτώση τοῦ βιοτικοῦ ἐπιπέδου τὴν δεκαετία τοῦ 1990, ἡ ὁποία ἐπηρέασε τὰ 3/4 τῶν Ρωσικῶν οἰκογενειῶν, ὅλα αὐτὰ «ὑπὸ τὸ δημοκρατικὸ λάβαρο». Δὲν εἶναι ἔκπληξη συνεπῶς ὅτι ὁ πληθυσμὸς πλέον δὲν συντάσσεται ὑπὸ αὐτὸ τὸ λάβαρο. Καὶ τώρα οἱ ἡγέτες αὐτῶν τῶν κομμάτων δὲν μποροῦν οὔτε νὰ συμφωνήσουν γιὰ τὴν κατανομὴ τῶν ὑπουργείων στὴν «σκιώδη κυβέρνηση». Εἶναι λυπηρὸ ποὺ δὲν ὑπάρχει ἀκόμα μία δημιουργική, ξεκάθαρη καὶ μεγάλης κλίμακας ἀντιπολίτευση στὴν Ρωσία. Ἡ αὔξηση καὶ ἡ ἀνάπτυξη μίας ἀντιπολιτεύσεως, ὅσο καὶ ἡ ὡρίμανση τῶν ἄλλων δημοκρατικῶν θεσμῶν, θὰ ἀπαιτήσει περισσότερο χρόνο καὶ ἐμπειρία.

Κατὰ τὴν τελευταία μας συνέντευξη, ἐπικρίνατε τοὺς ἐκλογικοὺς κανόνες γιὰ τοὺς βουλευτὲς τῆς Δούμας (Κοινοβουλίου), ἐπειδὴ μόνο οἱ μισοὶ ἀπὸ αὐτοὺς ἐκλέγονται στὶς περιφέρειές τους, ἐνῶ οἱ ἄλλοι μισοί, βουλευτὲς τῶν πολιτικῶν κομμάτων, κυριαρχοῦν. Μετὰ τὴν ἐκλογικὴ μεταρρύθμιση ποὺ ἔκανε ὁ πρόεδρος Πούτιν, δὲν ὑπάρχουν καθόλου ἄμεσοι βουλευτές. Εἶναι αὐτὸ ἕνα βῆμα πρὸς τὰ πίσω;

Ναί, πιστεύω ὅτι εἶναι λάθος. Εἶμαι ἕνας πεπεισμένος καὶ συνεπὴς ἐπικριτὴς τοῦ «κομματικὸ-κοινοβουλευτισμοῦ». Εἶμαι ὑπὲρ ἀνεξάρτητων ἐκλογῶν τῶν ἀληθινῶν ἀντιπροσώπων τοῦ λαοῦ, οἱ ὁποῖοι θὰ εἶναι ὑπόλογοι στὶς περιφέρειές τους καὶ τὶς συνοικίες τους καὶ οἱ ὁποῖοι σὲ περίπτωση μὴ-ἱκανοποιητικῆς ἐπιδόσεως θὰ μποροῦν νὰ ἀνακληθοῦν. Καταλαβαίνω καὶ σέβομαι τὴν δημιουργία ὁμάδων μὲ βάση οἰκονομικές, συνεργασιακές, ἐδαφικές, μορφωτικές, ἐπαγγελματικὲς καὶ βιομηχανικὲς ἀρχές, ἀλλὰ δὲν βλέπω κάτι ὀργανικὸ στὰ πολιτικὰ κόμματα. Οἱ πολιτικοὶ δεσμοὶ μπορεῖ νὰ εἶναι ἀσταθεῖς καὶ πολὺ συχνὰ ἔχουν ἰδιοτελῆ ἀπώτερα κίνητρα. Ὁ Λέων Τρότσκυ τὸ εἶπε μὲ ἀκρίβεια κατὰ τὴν Ὀκτωβριανὴ ἐπανάσταση: «Ἕνα κόμμα ποὺ δὲν ἀγωνίζεται γιὰ τὴν κατάκτηση τῆς ἐξουσίας δὲν ἀξίζει τίποτα». Μιλᾶμε γιὰ τὴν ἐπιδίωξη ὀφέλους γιὰ τὸ ἴδιο τὸ κόμμα εἰς βάρος τοῦ ὑπολοίπου λαοῦ. Αὐτὸ μπορεῖ νὰ συμβεῖ εἴτε ἂν ἡ κατάληψη τῆς ἐξουσίας εἶναι εἰρηνική, εἴτε ὄχι. Ψηφίζοντας γιὰ ἀπρόσωπα κόμματα καὶ τὰ προγράμματά τους εἶναι ἕνα ἐσφαλμένο ὑποκατάστατο γιὰ τὸν μόνο πραγματικὸ τρόπο ἐκλογῆς τῶν ἀντιπροσώπων τοῦ λαοῦ: ψῆφος ἀπὸ ἕνα πραγματικὸ πρόσωπο γιὰ ἕναν πραγματικὸ ὑποψήφιο. Αὐτὸ εἶναι τὸ νόημα πίσω ἀπὸ τὴν λαϊκὴ ἀντιπροσώπευση.

Παρὰ τὰ μεγάλα ἔσοδα ἀπὸ τὶς ἐξαγωγὲς πετρελαίου καὶ φυσικοῦ ἀερίου, παρὰ τὴν ἀνάπτυξη μίας μεσαίας τάξεως, ὑπάρχει ἕνα ἀπέραντο χάσμα μεταξὺ πλουσίων καὶ φτωχῶν στὴν Ρωσία. Τί μπορεῖ νὰ γίνει γιὰ νὰ βελτιωθεῖ ἡ κατάσταση;

Πιστεύω ὅτι τὸ χάσμα μεταξὺ πλουσίων καὶ φτωχῶν εἶναι ἕνα ἄκρως ἐπικίνδυνο φαινόμενο στὴν Ρωσία καὶ χρειάζεται τὴν ἄμεση προσοχὴ τοῦ κράτους. Ἂν καὶ πολλὲς περιουσίες συσσωρεύθηκαν κατὰ τὰ χρόνια του Γιέλτσιν μέσω λεηλασίας, ὁ μόνος λογικὸς τρόπος γιὰ νὰ διορθωθεῖ ἡ κατάσταση σήμερα δὲν εἶναι ἡ δίωξη τῶν μεγάλων ἐπιχειρήσεων — οἱ σημερινοὶ ἰδιοκτῆτες προσπαθοῦν νὰ τὶς λειτουργήσουν ὅσο πιὸ ἀποτελεσματικὰ μποροῦν — ἀλλὰ νὰ δοθεῖ χῶρος στὶς μεσαῖες καὶ μικρὲς ἐπιχειρήσεις νὰ ἀναπνεύσουν. Αὐτὸ σημαίνει προστασία τῶν πολιτῶν καὶ τῶν μικρῶν ἐπιχειρηματιῶν ἀπὸ τὸν αὐθαίρετο νόμο καὶ τὴν διαφθορά. Σημαίνει ἐπένδυση τῶν ἐσόδων ἀπὸ τοὺς ἐθνικοὺς φυσικοὺς πόρους στὴν ἐθνικὴ ὑποδομή, τὴν παιδεία καὶ τὴν ὑγεία. Καὶ πρέπει νὰ μάθουμε νὰ τὸ κάνουμε χωρὶς αἰσχρὲς κλοπὲς καὶ καταχρήσεις.

Χρειάζεται ἡ Ρωσία μία ἐθνικὴ ἰδέα καὶ μία τέτοια πῶς θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι;

Ὁ ὅρος «ἐθνικὴ ἰδέα» εἶναι ἀσαφής. Ἕνας μπορεῖ νὰ τὸν ἀντιληφθεῖ ὡς μία εὐρύτερη κοινὴ ἀντίληψη μεταξύ τοῦ λαοῦ ὡς πρὸς τὸν ἐπιθυμητὸ τρόπο ζωῆς στὴν χώρα τους, μία ἰδέα ποὺ κυριαρχεῖ στὸν πληθυσμό. Μία ἑνωτικὴ ἀντίληψη ὅπως αὐτὴ θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι χρήσιμη, ἀλλὰ δὲν πρέπει ποτὲ νὰ δημιουργεῖται τεχνητὰ ἤ νὰ ἐπιβάλλεται ἀπὸ πάνω πρὸς τὰ κάτω ἀπὸ τοὺς κυβερνῶντες.
Κατὰ τὶς τελευταῖες ἱστορικὲς περιόδους αὐτὲς οἱ ἀντιλήψεις ἔχουν ἀναπτυχθεῖ στὴν Γαλλία, γιὰ παράδειγμα μετὰ τὸν 18ο αἰώνα, στὸ Ἡνωμένο Βασίλειο, τὶς ΗΠΑ, τὴν Γερμανία, τὴν Πολωνία κ.α. Ὅταν ἡ συζήτηση γιὰ τὴν «ἀνάπτυξη μίας ἐθνικῆς ἰδέας» ξεκίνησε ἀπερίσκεπτα στὴν μετασοβιετικὴ Ρωσία, προσπάθησα νὰ ρίξω κρύο νερὸ σὲ αὐτὴ μὲ τὴν ἀντίρρηση ὅτι, μετὰ ἀπὸ ὅλες τὶς συντριπτικὲς ἀπώλειες ποὺ εἴχαμε ὑποστεῖ, θὰ ἦταν ἀρκετὸ νὰ ἔχουμε μόνο ἕναν στόχο: τὴν συντήρηση ἑνὸς θνήσκοντος λαοῦ.

Ἀλλὰ ἡ Ρωσία συχνὰ βρίσκει τὸν ἑαυτὸ τῆς μόνο. Πρόσφατα οἱ σχέσεις μεταξύ τῆς Ρωσίας καὶ τῆς Δύσεως ἔγιναν κάπως ψυχρότερες (ἀκόμα…), καὶ αὐτὸ συμπεριλαμβάνει τὶς Ρωσο-Εὐρωπαϊκὲς σχέσεις. Ποιὸς εἶναι ὁ λόγος; Ποιὲς εἶναι οἱ δυσκολίες τῆς Δύσεως στὴν κατανόηση τῆς σύγχρονης Ρωσίας;

Μπορῶ νὰ ἀναφέρω πολλοὺς λόγους, ἀλλὰ οἱ πιὸ ἐνδιαφέροντες εἶναι ψυχολογικοί, δηλ. ἡ κατάρρευση τῶν ἐλπίδων ἐμπρὸς στὴν πραγματικότητα. Αὐτὸ συνέβη τόσο στὴ Ρωσία ὅσο καὶ στὴ Δύση. Ὅταν τὸ 1994 ἐπέστρεψα στὴ Ρωσία, ὁ λαὸς εἶχε σχεδὸν θεοποιήσει τὴ Δύση καὶ τὰ κράτη της. Ἐννοεῖται πὼς αὐτὸ δὲν ὀφείλονταν σὲ πραγματικὴ γνώση ἤ σὲ ἐνσυνείδητη ἐπιλογή, ἀλλὰ σὲ μία φυσικὴ ἀποστροφὴ στὸ μπολσεβίκικο καθεστὼς καὶ στὴν ἀντιδυτικὴ προπαγάνδα του. Οἱ διαθέσεις ἄρχισαν νὰ ἀλλάζουν μὲ τοὺς ἄγριους βομβαρδισμοὺς τῆς Σερβίας ἀπὸ τὸ ΝΑΤΟ. Εἶναι γεγονὸς ὅτι ὅλα τὰ στρώματα τῆς ρωσικῆς κοινωνίας συγκλονίστηκαν βαθιὰ ἀπὸ ἐκείνους τοὺς βομβαρδισμούς. Ἡ κατάσταση χειροτέρευσε ὅταν τὸ ΝΑΤΟ ἄρχισε νὰ ἐξαπλώνει τὴν ἐπιρροή του καὶ νὰ ἀπορροφᾶ τὶς πρώην σοβιετικὲς δημοκρατίες στὴ δομή του. Αὐτὸ ἦταν ἰδιαίτερα ὀδυνηρὸ μὲ τὴν περίπτωση τῆς Οὐκρανίας, μίας χώρας ποὺ ἡ ἐγγύτητά της στὴ Ρωσία καθορίζεται ἀπὸ τὸ ὅτι ἑκατομμύρια οἰκογενειακοὶ δεσμοὶ βρέθηκαν αἰφνιδίως σὲ διαφορετικὲς χῶρες. Μὲ μιὰ κονδυλιά, αὐτὲς οἱ οἰκογένειες διαμελίστηκαν καὶ χωρίστηκαν ἀπὸ μία νέα διαχωριστικὴ γραμμή, τὸ σύνορο ἑνὸς στρατιωτικοῦ συνασπισμοῦ.
Ἔτσι, ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ Δύση εἶναι κυρίως «ὁ ἱππότης τῆς Δημοκρατίας» ἀντικαταστάθηκε ἀπὸ τὴν ἀπογοητευτικὴ ἀντίληψη ὅτι ὁ ρεαλισμός, συνήθως κυνικὸς καὶ ἰδιοτελής, ἀποτελεῖ τὴν καρδιὰ τῆς δυτικῆς πολιτικῆς. Γιὰ πάρα πολλοὺς Ρώσους αὐτὸ ἦταν ἡ μέγιστη ἀπογοήτευση, ἡ συντριβὴ τοῦ ἰδανικοῦ τους. Τὴν ἴδια στιγμὴ ἡ Δύση ἀπολάμβανε τὴ νίκη της ὕστερα ἀπὸ ἕναν ἐξαντλητικὸ Ψυχρὸ Πόλεμο καὶ παρακολουθοῦσε ἀμέριμνη τὴν 15χρονη ἀναρχία στὴ Ρωσία τοῦ Γκορμπατσὸφ καὶ τοῦ Γιέλτσιν. Μέσα σὲ ἐκεῖνες τὶς συνθῆκες ἦταν εὔκολο νὰ πιστέψει ἡ Δύση, ὅτι ἡ Ρωσία ἔγινε κάτι σὰν τριτοκοσμικὴ χώρα καὶ ὅτι θὰ παρέμενε τέτοια γιὰ πάντα. Ὅταν ὅμως ἡ Ρωσία ἄρχισε νὰ ἀνακτᾶ κάποια δύναμη ὡς οἰκονομία καὶ ὡς κράτος, ἡ ἀντίδραση τῆς Δύσης ἦταν ὁ πανικός, ἴσως ὑποσυνείδητος, βασισμένος σὲ κάποιες φοβίες. Ἡ Δύση τὸ συσχέτισε μὲ τὴν πρώην ὑπερδύναμη, τὴν Σοβιετικὴ Ἕνωση. Κάτι ποὺ εἶναι πολὺ κακό. Ἀλλὰ ἀκόμα καὶ πρὶν ἀπὸ αὐτό, ἡ Δύση ἐξαπατοῦσε τὸν ἑαυτό της — ἤ ἴσως βολικὰ ἀγνοοῦσε τὴν πραγματικότητα — θεωρώντας τὴν Ρωσία ὡς μία νεαρὴ δημοκρατία, ἐνῶ στὴν πραγματικότητα δὲν ὑπῆρχε καθόλου δημοκρατία. Φυσικὰ ἡ Ρωσία δὲν εἶναι ἀκόμη δημοκρατικὴ χώρα, μόλις ἄρχισε νὰ οἰκοδομεῖ τὴ δημοκρατία. Ἀλλὰ εἶναι λάθος νὰ κατηγορεῖται γιὰ ἔλλειμμα δημοκρατίας, γιὰ λάθη καὶ γιὰ παραβιάσεις τῆς δημοκρατίας.
Δὲν ἦταν ὅμως ἡ Ρωσία ποὺ ἔτεινε χείρα βοηθείας στὴ Δύση μετὰ τὶς 11 Σεπτεμβρίου; Μόνο ἡ ψυχολογικὴ ὑστέρηση ἤ μία καταστροφικὴ ἔλλειψη διορατικότητας μπορεῖ νὰ ἐξηγήσει τὴν παράλογη ἄρνηση τῆς Δύσης νὰ δεχθεῖ τὴν ἀνυπόκριτη ρωσικὴ προσφορά. Ἀλλὰ καὶ ὅταν οἱ ΗΠΑ δέχτηκαν τὴν ρωσικὴ βοήθεια στὸ Ἀφγανιστάν, ἄρχισαν νὰ ζητοῦν ὅλο καὶ περισσότερα πράγματα. Ὅσο γιὰ τὴν Εὐρώπη, οἱ ἰσχυρισμοί της γιὰ τὴν Ρωσία εἶναι ξεκάθαρα συνέπεια κάποιων ἐντελῶς ἀβάσιμων φόβων γιὰ τὴν ἐνέργεια. Δὲν εἶναι ὅμως σήμερα πολυτέλεια γιὰ τὴν Δύση νὰ παραμερίζει τὴ Ρωσία, ἰδιαίτερα ἐν ὄψει νέων ἀπειλῶν; Στὴν τελευταία μου συνέντευξη πρὶν ἐπιστρέψω στὴν Ρωσία, εἶχα δηλώσει: «ἂν δοῦμε βαθιὰ στὸ μέλλον, κάποια στιγμὴ στὸν 21ο αἰώνα ἡ Εὐρώπη καὶ ἡ Ἀμερικὴ θὰ προστρέξουν στὴν Ρωσία γιὰ σύμμαχο ὅταν θὰ ἔχουν μεγάλες ἀνάγκες».

Ἔχετε διαβάσει Γκαῖτε, Σίλλερ καὶ Χάινε στὸ πρωτότυπο, στὰ Γερμανικά, καὶ πάντα ἐλπίζατε ὅτι ἡ Γερμανία θὰ ἦταν κάτι σὰν γέφυρα μεταξύ τῆς Ρωσίας καὶ τοῦ ὑπόλοιπου κόσμου. Πιστεύετε ὅτι οἱ Γερμανοὶ μποροῦν ἀκόμα νὰ παίξουν αὐτὸν τὸν ρόλο;

Τὸ πιστεύω. Ὑπάρχει κάτι προκαθορισμένο στὴν ἀμοιβαία ἕλξη μεταξύ τῆς Γερμανίας καὶ τῆς Ρωσίας. Εἰδάλλως, αὐτὴ ἡ ἕλξη δὲν θὰ εἶχε ἐπιβιώσει δύο φρικτῶν Παγκοσμίων Πολέμων.

Ποιοὶ Γερμανοὶ ποιητές, συγγραφεῖς καὶ φιλόσοφοι σᾶς ἐπηρέασαν περισσότερο;

Ὁ Σίλλερ καὶ ὁ Γκαῖτε ἦταν πολὺ ἐπίκαιροι κατὰ τὴν παιδικὴ καὶ ἐφηβική μου ἡλικία. Ἀργότερα μὲ τράβηξε ὁ Σέλινγκ. Ἔχω σὲ ὑψηλὴ ἐκτίμηση τὴν μεγάλη Γερμανικὴ μουσικὴ παράδοση. Δὲν μπορῶ νὰ φανταστῶ τὴν ζωή μου χωρὶς τὸν Μπάχ, τὸν Μπετόβεν καὶ τὸν Σοῦμπερτ.

Ἡ Δύση δὲν ξέρει σχεδὸν τίποτα γιὰ τὴν σύγχρονη Ρωσικὴ λογοτεχνία. Ποιὰ εἶναι, κατὰ τὴν γνώμη σας, ἡ κατάσταση στὴν Ρωσικὴ λογοτεχνία σήμερα;

Οἱ περίοδοι ραγδαίων καὶ ριζικῶν ἀλλαγῶν ποτὲ δὲν ἦταν εὐνοϊκὲς γιὰ τὴν λογοτεχνία. Τὰ σημαντικὰ ἔργα, γιὰ νὰ μὴν ἀναφερθῶ στὰ μεγάλα ἔργα, σχεδὸν πάντα καὶ παντοῦ δημιουργήθηκαν σὲ περιόδους σταθερότητας, καλῆς ἤ κακῆς. Ἡ σύγχρονη Ρωσικὴ λογοτεχνία δὲν εἶναι ἐξαίρεση. Ὁ μορφωμένος ἀναγνώστης σήμερα ἐνδιαφέρεται περισσότερο γιὰ ἔργα ἄλλα ἀπὸ μυθιστορήματα — ἀπομνημονεύματα, βιογραφίες καὶ ντοκιμαντὲρ-πεζογραφήματα. Ὡστόσο, πιστεύω ὅτι ἡ δικαιοσύνη καὶ ἡ συνείδηση δὲν θὰ σκορπίσουν στοὺς τέσσερεις ἀνέμους, ἀλλὰ θὰ παραμείνουν οἱ βάσεις τῆς Ρωσικῆς λογοτεχνίας, ὥστε νὰ εἶναι χρήσιμη στὴν διαύγεια τοῦ πνεύματός μας καὶ στὴν ἐνίσχυση τῆς κατανόησής μας.

Ἡ ἰδέα τῆς ἐπιρροῆς τοῦ Ὀρθόδοξου Χριστιανισμοῦ στὸν Ρωσικὸ κόσμο παρατηρεῖται σὲ ὅλα τὰ ἔργα σας. Ποιὲς εἶναι οἱ ἠθικὲς περγαμηνὲς τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας; Νομίζουμε ὅτι σήμερα μετατρέπεται σὲ κρατικὴ Ἐκκλησία, ὅπως ἦταν αἰῶνες πρὶν — ἕνας θεσμὸς ποὺ στὴν πράξη νομιμοποιεῖ τὸν ἡγέτη τοῦ Κρεμλίνου ὡς ἀντιπρόσωπο τοῦ Θεοῦ.

Ἀντιθέτως, πρέπει νὰ ἐκπλαγοῦμε ποὺ ἡ Ἐκκλησία μας ἀνέκτησε μία κάπως ἀνεξάρτητη θέση κατὰ τὰ πολὺ λίγα χρόνια ἀπὸ τότε ποὺ ἀπελευθερώθηκε ἀπὸ τὴν ὁλικὴ ὑποτέλεια στὴν κομμουνιστικὴ κυβέρνηση. Μὴν ξεχνᾶτε τί τρομερὸ φόρο αἵματος πλήρωσε ἡ Ρωσικὴ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἐπὶ σχεδὸν ὅλον τὸν 20ο αἰώνα. Ἡ Ἐκκλησία τώρα σηκώνεται ἀπὸ τὰ γόνατά της. Τὸ νέο μετασοβιετικὸ κράτος τώρα μαθαίνει νὰ σέβεται τὴν Ἐκκλησία ὡς ἕναν ἀνεξάρτητο θεσμό. Γιὰ παράδειγμα, τὸ «κοινωνικὸ δόγμα» τῆς Ρωσικῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας πηγαίνει πολὺ μακρύτερα ἀπὸ τὰ κυβερνητικὰ προγράμματα. Πρόσφατα ὁ μητροπολίτης Κύριλλος, ἕνας ἐξέχων παρουσιαστὴς τῶν θέσεων τῆς Ἐκκλησίας, ἔκανε ἐπανειλημμένες ἐκκλήσεις γιὰ τὴν μεταρρύθμιση τοῦ φορολογικοῦ συστήματος. Οἱ ἀπόψεις του εἶναι ἀρκετὰ διαφορετικὲς ἀπὸ αὐτὲς τὶς κυβερνήσεως, παρ\’ ὅλα αὐτὰ τὶς ἐκφράζει δημοσίως, στὴν κρατικὴ τηλεόραση. Ὅσο γιὰ τὴν «νομιμοποίηση τῆς κεφαλῆς τοῦ Κρεμλίνου», ἐννοεῖτε τὴν νεκρώσιμη ἀκολουθία γιὰ τὸν Γιέλτσιν καὶ τὴν ἀπόφαση νὰ μὴν γίνει μία πολιτικὴ κηδεία;

Καὶ αὐτό.

Μᾶλλον ἦταν ὁ μόνος τρόπος νὰ ἐλεγχθεῖ ἡ δημόσια ὀργή, ὁ ὁποῖος δὲν ἔχει ἀκόμα ὑποχωρήσει πλήρως, καὶ νὰ ἀποφευχθοῦν οἱ πιθανὲς ἐκδηλώσεις ὀργῆς κατὰ τὴν ταφή. Ἀλλὰ δὲν βλέπω κανέναν λόγο νὰ γίνει ἡ τελετὴ τὸ νέο πρωτόκολλο γιὰ τὶς κηδεῖες ὅλων τῶν Ρώσων προέδρων στὸ μέλλον. Ὅσον ἀφορᾶ τὸ παρελθόν, ἡ Ἐκκλησία μας πραγματοποιεῖ συνεχῶς προσευχὲς γιὰ τὴν ἀνάπαυση τῶν ψυχῶν τῶν θυμάτων τῶν κομμουνιστικῶν σφαγῶν στὸ Μπούτοβο κοντὰ στὴν Μόσχα, στὰ νησιὰ Σολοβέτσκυ καὶ σὲ ἄλλους τόπους μαζικῶν ταφῶν.

Τὸ 1987 στὴν συνέντευξή σας μὲ τὸν ἱδρυτὴ τοῦ Σπίγκελ Ροῦντολφ Ἀουγκστάιν εἴπατε ὅτι εἶναι πραγματικὰ δύσκολο νὰ μιλήσεις γιὰ τὴν θρησκεία δημοσίως. Τί σημαίνει ἡ πίστη γιὰ ἐσᾶς;

Γιὰ ἐμένα ἡ πίστη εἶναι τὸ θεμέλιο καὶ τὸ στήριγμα τῆς ζωῆς.

Φοβᾶστε τὸν θάνατο;

Ὄχι, δὲν φοβᾶμαι τὸν θάνατο πλέον. Ὅταν ἤμουν νέος ὁ πρόωρος θάνατος τοῦ πατέρα μου ἔριξε μία σκιὰ πάνω μου — πέθανε στὴν ἡλικία τῶν 27 — καὶ φοβόμουν μὴν πεθάνω πρὶν ὅλα μου τὰ λογοτεχνικὰ σχέδια γίνουν πραγματικότητα. Ἀλλὰ μεταξὺ 30 καὶ 40 ἐτῶν ἡ συμπεριφορά μου πρὸς τὸν θάνατο ἔγινε μᾶλλον ψύχραιμη καὶ ἰσορροπημένη. Τὸ θεωρῶ ὡς ἕνα φυσικό, ἀλλὰ ὄχι τὸ τελευταῖο, ὁρόσημο τῆς ὑπάρξεως κάποιου.

Ὅπως καὶ νὰ ἔχει, σᾶς εὐχόμαστε πολλὰ ἔτη δημιουργικῆς ζωῆς.

Ὄχι, ὄχι. Μὴν τὸ κάνετε, ἀρκετά.

Ἀλεξάντερ Ἰσάγιεβιτς, σὲ εὐχαριστοῦμε γιὰ αὐτὴ τὴν συνέντευξη.