Οἱ πρόσφατες δηλώσεις τοῦ Ὑπουργοῦ Παιδείας Νίκου Φίλη ἐπί τῆς Γενοκτονίας τῶν Ποντίων ἔχουν ξεσηκώσει πολλές ἀντιδράσεις κι ἐναρμονίζονται μέ τήν ἐπιχειρηματολογία μιᾶς μεταμοντέρνας πολιτικῆς ἀντίληψης ἐπί τῶν ἱστορικῶν (ἰδιαίτερα τῶν ἑλληνικῶν) ζητημάτων. Στίς παρακάτω ἐρωταπαντήσεις ἐπιχειρῶ νά διαλευκάνω τό τοπίο μέ βάση αὐστηρῶς ἐπιστημονικά δεδομένα.

Τί ὁρίζουμε ὡς «γενοκτονία»;

Ὁ ὁρισμός τῆς πράξης τῆς γενοκτονίας καθιερώθηκε ἀπό τόν Ὀργανισμό Ἡνωμένων Ἐθνῶν, τόν Δεκέμβριο τοῦ 1948. Σύμφωνα μέ τή «Σύμβαση γιά τήν ἀποτροπή καί τήν τιμωρία τοῦ ἐγκλήματος τῆς Γενοκτονίας» (9/12/1948), ὡς «γενοκτονία» ὁρίζονται πράξεις πού σκοπεύουν νά καταστρέψουν τό σύνολο ἤ τμήματα μιᾶς ἐθνικῆς, ἐθνοτικῆς, φυλετικῆς ἤ θρησκευτικῆς ὁμάδας (α) σκοτώνοντας μέλη της, (β) προκαλώντας σοβαρό φυσικό ἤ διανοητικό τραυματισμό σέ μέλη της, (γ) προκαλώντας σκοπίμως συνθῆκες διαβίωσης πού ὁδηγοῦν στή φυσική ἐξόντωση τοῦ συνόλου ἤ τμημάτων της, (δ) ἐφαρμόζουν μέτρα πού ἐμποδίζουν τίς γεννήσεις καί (ε) ἐκτοπίζουν βίαια τά τέκνα της σέ μία ἄλλη ὁμάδα. Ἑπομένως, ὁ ὅρος «γενοκτονία» εἶναι αὐστηρά νομικός, δέν ἐξαρτᾶται ἀπό ποσοτικά μεγέθη καί ἐντάσσεται στό πλαίσιο τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου. Ὁποιαδήποτε ἀξιολογική κριτική ἐπί μιᾶς γενοκτονίας εἶναι ἀπολύτως ἀντιεπιστημονική καί αὐθαίρετη.

Ὑπάρχει συστηματική μελέτη τῶν γενοκτονιῶν;

Δυστυχῶς, πράξεις γενοκτονίας συμβαίνουν πολύ συχνότερα ἀπ\’ ὅσο πιστεύει τό εὐρύ κοινό κι ἔτσι εἶναι πολλοί οἱ ἱστορικοί πού μελετοῦν τό φαινόμενο. Ἡ μεγαλύτερη ἐπιστημονική ὀργάνωση ὅμως εἶναι ἡ Διεθνής Ὁμοσπονδία Μελετητῶν τῶν Γενοκτονιῶν (International Association of Genocide Scholars). Ἡ IAGS ἱδρύθηκε τό 1994, μελετᾶ τό φαινόμενο ἀπό διάφορους ἐπιστημονικούς κλάδους (interdisciplinary research) καί ἀναγνωρίζει ἀπό τό 2007 τή «Γενοκτονία τῶν Ποντίων καί τῶν Ἑλλήνων τῆς Ἀνατολῆς».

Ποιοί ἦταν οἱ «Πόντιοι» καί οἱ «Ἕλληνες τῆς Ἀνατολῆς»;

Οἱ Πόντιοι ἦταν οἱ Ἕλληνες πού ζοῦσαν στά νότια παράλια του Εὐξείνου Πόντου (σημερινή Τουρκία καί Ρωσία). Ἡ παρουσία τους ἐκεῖ ἀνάγεται ἀπό τά ἀρχαῖα χρόνια ἐνῶ τίς παραμονές τῶν διώξεων (1914) ὁ πληθυσμός τους ὑπολογίζεται σέ 450.000 στόν Μικρασιατικό Πόντο καί σέ 400.000 στή γειτνιάζουσα Ρωσική Αὐτοκρατορία. Οἱ Ἕλληνες τῆς Ἀνατολῆς εἶναι ὅσοι ζοῦσαν σέ ὅλη τήν ὑπόλοιπη Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, μέ τούς περισσότερους νά συγκεντρώνονται στίς περιοχές τῆς Προύσας, τῆς Σμύρνης, τῆς Κωνσταντινούπολης, τοῦ Ἰκονίου καί τῆς Σεβάστειας. Συνολικά, ἀριθμοῦσαν περίπου 1.500.000 καί οἱ περισσότεροι ζοῦσαν στά ἀστικά κέντρα διαδραματίζοντας ἐξέχοντα ρόλο στήν οἰκονομική ζωή. Οἱ δύο αὐτές ὁμάδες μαζί συνιστοῦν τούς Ἕλληνες τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας (στό σύνολό τους περίπου 2,5 ἑκ. τήν παραμονή τοῦ Α\’ ΠΠ).

Πῶς μετά ἀπό τόσους αἰῶνες ἡ πολυεθνική Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία μεταλλάχτηκε σέ ἐθνικιστικό κράτος;

Ἡ ἄνοδος τῶν ἐθνικιστικῶν κινημάτων στά Βαλκάνια ἐπηρέασε καί μιὰ μικρή ἀλλά αὐξανόμενη μερίδα Τούρκων μέ τήν καθοδήγηση τῆς Γερμανίας, ἡ ὁποία προσπαθοῦσε νά διεισδύσει στίς ἀγορές τῆς Ἀσίας. Τό 1908 οἱ Νεότουρκοι πού ἀντιδροῦν στίς μεταρρυθμίσεις τοῦ Σουλτάνου, ἀποφασίζουν τήν ἐθνικοποίηση τῆς αὐτοκρατορίας μέσω τῆς μετατροπῆς τῶν μουσουλμάνων σέ «Τούρκους». Τό Συνέδριο τοῦ Κομιτάτου «Ἕνωση καί Πρόοδος» (πού βρισκόταν πιά στήν ἐξουσία) τό 1911 στή Θεσσαλονίκη, ἐπικύρωσε τήν προηγούμενη ἀπόφαση, ὁρίζοντας ἐπίσης τήν ἐξόντωση ὅλων τῶν μή μουσουλμανικῶν ἐθνοτήτων ὡς τήν «τελική λύση». Ἡ ἀναταραχή πού προκάλεσε ὁ Α\’ ΠΠ ἐπέτρεψε στούς Νεότουρκους νά ξεκινήσουν τίς ἐπιχειρήσεις βίαιης μετακίνησης ἑλληνικῶν πληθυσμῶν πρός τά βάθη τῆς Ἀσίας (1914 καί 1915) γιά νά «ὑπηρετήσουν» στά «Τάγματα Ἐργασίας» (Ἀμελέ Ταμπουροῦ – ὁ προπομπός τῶν ναζιστικῶν στρατοπέδων συγκέντρωσης). Ὡστόσο, οἱ συνθῆκες τῆς μακρᾶς διαδρομῆς ἦταν προβλεπόμενα τέτοιες πού οἱ περισσότεροι πέθαιναν στό δρόμο ἀπό τίς κακουχίες ἤ μέσα στά στρατόπεδα ἀπό τήν ἐξάντληση καί τήν ἀσιτία. Τό ἀποτρόπαιο ἔργο ὁλοκληρώθηκε μέ τήν Μικρασιατική Καταστροφή. Ὑπολογίζεται ὅτι ἐξοντώθηκαν περίπου 750.000 Ἕλληνες χριστιανοί.

Τά σχέδια τῶν Νεοτούρκων ἔχουν σχέση μέ τήν ἀπόβαση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ στή Σμύρνη;

Ὄχι. Οἱ ἀποφάσεις ἐξόντωσης ὅλων τῶν μή μουσουλμανικῶν πληθυσμῶν λήφθηκαν τό 1908-1911, πρίν ξεκινήσει ὁ Α\’ ΠΠ καί πρίν ἀποφασιστεῖ ἡ ἐμπλοκή τῆς Ἑλλάδας. Ἀκόμη κι ἄν οἱ Νεότουρκοι δέν εἶχαν καμία ἀφορμή ἀπό τό ἑλληνικό κράτος, οἱ ἐθνικές ἐκκαθαρίσεις θά ἐκτελοῦνταν κανονικά ὡς ὀργανωμένο κρατικό σχέδιο.

Ἑπομένως, διαπράχθηκε τό ἔγκλημα τῆς γενοκτονίας;

Σύμφωνα μέ τόν ὁρισμό τοῦ ΟΗΕ, ἀρκεῖ νά συμβαίνει ἕνα μόνο ἀπό τά ἀναφερθέντα ἐγκλήματα γιά νά χαρακτηριστεῖ μία πράξη ὡς γενοκτονία. Στήν περίπτωση τῶν Ὀθωμανῶν Ἑλλήνων ἰσχύουν ταυτόχρονα τά (α), (β), (γ) καί (ε) ὡς ὀργανωμένη καί συστηματική κρατική ἐνέργεια. Ἀναφορικά μέ τό (ε) γνωρίζουμε ὅτι πολλά ἀπό τά ὀρφανά τῶν Ἑλλήνων πού ἐξοντώνονταν δίνονταν σέ τουρκικές οἰκογένειες, χωρίς αὐτά ποτέ νά μάθουν τήν καταγωγή τους. Ἑπομένως, πρόκειται ἀναμφισβήτητα γιά γενοκτονία ἡ ὁποία ἔχει ὁλοκληρωτικό χαρακτήρα καιφτάνει ἕως τίς μέρες μας. Σήμερα τό τουρκικό κράτος ἐπιχειρεῖ τή διαγραφή μέχρι καί τῆς ἀνάμνησης τῆς ἑλληνικῆς παρουσίας στήν Ἀσία, καταφεύγοντας στήν ἀμφισβήτηση ἤ ἀνασκευή τεκμηριωμένων ἀρχαιολογικῶν καί ἱστορικῶν προσεγγίσεων, μέ κωμικοτραγικά ἐνίοτε ἀποτελέσματα.

Ἄν εἶναι ἔτσι, ποιοί καί γιατί ἀρνοῦνται τή Γενοκτονία τῶν Ὀθωμανῶν Ἑλλήνων;

Τή Γενοκτονία τήν ἀρνοῦνται κατά βάση οἱ ἐγχώριοι ἐκφραστές μιᾶς μεταμοντέρνας ἐκδοχῆς τῆς ἱστορίας ἡ ὁποία καθοδηγεῖται ἀπό τήν ἀσύγχρονη ἀνάγνωσή της. Ὁ λόγος δέν εἶναι σαφής, μπορεῖ ὅμως κάποιος νά ὑποθέσει καλοπροαίρετα ὅτι ὀφείλεται σέ ἄγνοια. Πάντως, πρέπει νά σημειωθεῖ ὅτι οἱ μέθοδοι ἐξόντωσης τῶν Νεοτούρκων ἀποτέλεσαν παράδειγμα γιά τό Γ\’ Ράιχ. Ὁ Ihrig Stefan στό βιβλίο Ataturk in the Nazi imagination (Harvard University Press: Cambridge, 2014, σελ. 98) ἀναφέρει ὅτι ὁ Χίτλερ θαύμαζε τόν Κεμάλ Ἀτατούρκ τόσο γιά τό μοντέλο ἡγεσίας βασισμένο στόν Ἡγέτη (Fuhrer) ὅσο καί γιά τίς μεθόδους ἐκκαθάρισης τῆς χώρας ἀπό τίς μειονότητες καί τήν ἀντιπολίτευση. Ἔχει διατυπωθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι ἡ μειωμένη εὐαισθησία γιά τίς γενοκτονίες τῶν Ἑλλήνων καί τῶν Ἀρμενίων ἐπέτρεψε ἀργότερα τό Ὁλοκαύτωμα τῶν Ἑβραίων.

Τί ἔκανε τό ἑλληνικό κράτος γιά νά ἐμποδίσει τή Γενοκτονία καί νά ἀποτρέψει τό ὁλοκαύτωμα;

Τίποτα.