(Τὸ παρὸν ἀποτελεῖ σύντμηση καὶ ἐλαφρὰ διασκευὴ ἐκτενοῦς ἄρθρου ποῦ δημοσιεύθηκε στὴ διαδικτυακὴ ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Atlantic Monthly, Ἰούλιος/Αὔγουστος 2008, ἀπὸ τὸν Nicholas Carr μὲ τίτλο “Is Google making us stupid?” (Μᾶς ἀποβλακώνει ἡ Google;)
Ο Nicholas G. Carr (γεννημένος τὸ 1959) εἶναι δόκιμος Ἀμερικανὸς συγγραφέας ἰδιαίτερα γνωστὸς γιὰ τὴν κριτική του στὶς νέες τεχνολογίες ποὺ βασίζονται στὴν πληροφορικὴ καὶ τὸ διαδίκτυο.)
Τὸ Διαδίκτυο ἐξελίσσεται σταδιακὰ σὲ παγκόσμιο μέσο πληροφορίας, ὁ δίαυλος μέσω τοῦ ὁποίου διέρχεται ἡ πλειονότητα τῆς πληροφορίας, ποὺ καταλήγει στὸν ἐγκέφαλό μας. Ποιὸς μπορεῖ νὰ ἀμφισβητήσει τὰ πλεονεκτήματα τῆς ἄμεσης πρόσβασης στὸν ἀπέραντο πλοῦτο γνώσεων, ποὺ περιέχει τὸ διαδίκτυο καὶ ποιὸς δὲ θὰ ἀναγνωρίσει τὴν ἀνεκτίμητη προσφορὰ τῶν μηχανῶν ἀναζήτησης, κορυφαία ἀπὸ τὶς ὁποῖες εἶναι ἡ Google (*);
Τὸ δῶρο καὶ τὸ τίμημα
Περισσότερο ἀπὸ μία δεκαετία ξοδεύω πολὺ χρόνο στὸ διαδίκτυο, ψάχνοντας καὶ «σερφάροντας» στὶς τεράστιες βάσεις δεδομένων του. Τὸ διαδίκτυο εἶναι θεϊκὸ δῶρο γιὰ μένα, σὰν συγγραφέα. Ἔρευνα ποὺ στὸ παρελθὸν ἀπαιτοῦσε ἀπασχόληση ἡμερῶν στὶς βιβλιοθῆκες, τώρα μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ σὲ λίγα λεπτὰ καὶ μάλιστα χωρὶς νὰ μετακινηθῶ ἀπὸ τὸ γραφεῖο μου. Ἡ εὐκολία ὅμως αὐτὴ ἦλθε μὲ ἕνα κόστος. Κάποτε τὸ νὰ διαβάζω ἕνα βιβλίο ἤ ἐκτενὲς ἄρθρο ἦταν εὔκολο καὶ ἀπολαυστικό. Αὐτὸ σπάνια συμβαίνει τώρα πιά. Τὸ μυαλό μου ἀρχίζει νὰ ξεγλυστρᾶ μετὰ ἀπὸ διάβασμα ἑνὸς σύντομου κειμένου. Κάποτε τὸ μυαλό μου βυθιζόταν σὲ ἕναν ὠκεανὸ λέξεων καὶ νοημάτων, τώρα κάνει σκὶ στὴν ἐπιφάνεια τοῦ νεροῦ!
Πολλοὶ ἄλλοι ἔχουν παρόμοιες ἐμπειρίες. Ὅσο περισσότερο χρησιμοποιοῦν τὸ Ἴντερνετ, τόσο περισσότερο πρέπει νὰ ἀγωνιστοῦν γιὰ νὰ διατηρήσουν ἑστιασμένη τὴν προσοχή τους σὲ μεγάλα γραπτὰ κείμενα. Μία πρόσφατη μελέτη τοῦ University College τοῦ Λονδίνου διαπιστώνει ὅτι πιθανότατα βρισκόμαστε στὸ μέσον μιᾶς δραστικῆς ἀλλαγῆς στὸν τρόπο ποὺ διαβάζουμε καὶ σκεφτόμαστε.
Ἕνα ἄλλο εἶδος μελέτης διαμορφώνεται, καθὼς οἱ χρῆστες τοῦ διαδικτύου κινοῦνται ὁριζόντια σὲ τίτλους, περιεχόμενα, περιλήψεις, ἀναζητώντας εὔκολη καὶ γρήγορη πληροφόρηση, ἡ ὁποία εἶναι ἐπιφανειακὴ καὶ ἀποσπασματική. Γίνονται ἁπλῶς «ἀποκωδικοποιητὲς πληροφοριῶν», χωρὶς νὰ ἔχουν τὴ διανοητικὴ ἱκανότητα γιὰ ἑρμηνεῖες τοῦ κειμένου σὲ βάθος, νοητικὲς ἀφαιρέσεις, συσχετίσεις κλπ.
Ὁ εὔπλαστος ἐγκέφαλός μας
Σύμφωνα μὲ τὸν Τζέημς Ὄλντς, καθηγητὴ τῆς νευροεπιστήμης στὸ Πανεπιστήμιο George Mason τῶν ΗΠΑ, τὸ ἐνήλικο μυαλὸ συνεχίζει νὰ εἶναι «πολὺ εὔπλαστο». Τὰ νευρικὰ κύτταρα συνεχῶς σπᾶνε τὶς παλαιὲς διασυνδέσεις τους, σχηματίζοντας καινούργιες. Καθὼς χρησιμοποιοῦμε τὶς νέες τεχνολογίες, ἀναπόφευκτα ἀρχίζουμε νὰ ἀφομοιώνουμε στὸ μυαλό μας ἰδιότητες καὶ ποιότητες αὐτῶν τῶν νέων τεχνολογιῶν. Χάρη στὴν πλαστικότητα τῶν νευρώνων τοῦ ἐγκεφάλου μας, ἡ προσαρμογὴ δὲν εἶναι μόνο λεκτικὴ ἤ ψυχολογική, ἀλλὰ πηγαίνει βαθύτερα σὲ ἕνα βιολογικὸ ἐπίπεδο. Τὸ μεθοδικὸ κτύπημα τοῦ ρολογιοῦ, ποὺ μπῆκε σὲ εὐρεία χρήση κατὰ τὸν 14ο αἰώνα, βοήθησε στὴν ἀνάπτυξη τοῦ θετικοῦ-ἐπιστημονικοῦ μυαλοῦ καὶ τὴν πρόοδο τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν. Ὀργανώνοντας ὅμως τὴ ζωή μας μὲ βάση τοὺς δεῖκτες τοῦ ρολογιοῦ, πότε νὰ φᾶμε, πότε νὰ ἐργασθοῦμε, πότε νὰ κοιμηθοῦμε καὶ πότε νὰ ξυπνήσουμε, σταματήσαμε νὰ ἀκοῦμε τὶς αἰσθήσεις μας καὶ ἀρχίσαμε νὰ ὑπακούουμε στὸ ρολόι. Ἔτσι καταλήξαμε νὰ λέμε μεταφορικά, «τὸ μυαλό μας δουλεύει ρολόι». Μὲ τὴν προσαρμογὴ στὶς νέες τεχνολογίες θὰ λέμε: «τὸ μυαλό μας δουλεύει σὰν κομπιοῦτερ».
Ἀπὸ τὶς μηχανὲς ἀναζήτησης στὴν τεχνητὴ νοημοσύνη
Τὸ συγκρότημα τῆς Google στὸ Mountain View τῆς Καλιφόρνιας ἀποτελεῖ τὸν «Ναό» τοῦ Ἴντερνετ καὶ ἡ θρησκεία ποὺ «ὑπηρετεῖται» στὸ ἐσωτερικό του ὀνομάζεται «τεχνητὴ νοημοσύνη». Ἡ Google μελετᾶ ὅλο καὶ τελειότερους ἀλγόριθμους γιὰ τὴν ἀποδοτικὴ ἀναζήτηση καὶ διανομὴ τῶν πληροφοριῶν στὸν καθένα μας. Ἀποστολὴ τῆς ἐταιρίας εἶναι νὰ ἀναπτύξει τὴν «τέλεια μηχανὴ ἀναζήτησης, ποὺ θὰ καταλαβαίνει ἀκριβῶς τί ἐννοεῖς καὶ θὰ σοῦ δίνει ἀκριβῶς αὐτὸ ποὺ ζητᾶς». Ὅμως δὲν σταματᾶ ἐδῶ. Ὁ Σεργκέι Μπρὶν καὶ ὁ Λάρι Πέητζ, ποὺ ἵδρυσαν τὴν ἑταιρία, ὅταν ἦταν μεταπτυχιακοὶ φοιτητὲς στὸ Πανεπιστήμιο Στάνφορτ τῆς Καλιφόρνιας, μιλοῦν συχνὰ γιὰ τὴν ἐπιθυμία τους νὰ μετατρέψουν τὴ μηχανὴ ἀναζήτησης τῆς Google σὲ μηχανὴ τεχνητῆς νοημοσύνης ποὺ θὰ μπορεῖ νὰ συνδέεται ἄμεσα στὸν ἐγκέφαλό μας! «Ἂν ὁ ἐγκέφαλός σας ἦταν συνδεδεμένος μὲ ὅλες τὶς πληροφορίες τοῦ κόσμου ἤ μὲ ἕνα τεχνητὸ ἐγκέφαλο ἐξυπνότερο ἀπὸ τὸ δικό σας, θὰ ἤσασταν σὲ καλύτερη θέση…», εἶπε σὲ μία συνέντευξη ὁ Μπρίν.
Ὅμως ἡ ἄποψη πὼς «θὰ ἤμασταν καλύτερα» ἂν ὁ ἐγκέφαλός μας συμπληρωνόταν ἤ καὶ ἀντικαθίστατο ἀπὸ τὴν τεχνητὴ νοημοσύνη, εἶναι ἀνησυχητική. Ὑπονοεῖ ὅτι ἡ νοημοσύνη εἶναι ἀποτέλεσμα μιᾶς μηχανικῆς διαδικασίας, μιὰ σειρὰ ἀπὸ διακεκριμένα βήματα, τὰ ὁποῖα μποροῦν νὰ ἀπομονωθοῦν, νὰ μετρηθοῦν καὶ νὰ ἀριστοποιηθοῦν. Στὸν κόσμο τῆς Google ὑπάρχει λίγος χῶρος γιὰ ἐλεύθερη ἤ βαθειὰ σκέψη. Ὁ προβληματισμὸς δὲν ἀντιμετωπίζεται σὰν ἀφορμὴ ἐμβάθυνσης, ἀλλὰ σὰν προγραμματιστικὸ ἐλάττωμα ποὺ θὰ πρέπει νὰ διορθωθεῖ. Ὁ ἀνθρώπινος ἐγκέφαλος ἀντιμετωπίζεται ἁπλὰ σὰν ἕνας ξεπερασμένος ὑπολογιστής, ποὺ χρειάζεται ἕνα ταχύτερο ἐπεξεργαστὴ κι ἕναν μεγαλύτερο σκληρὸ δίσκο!
Ἡ συγκέντρωση τοῦ νοῦ εἶναι ἀντικαταναλωτικὴ συνήθεια!
Ἡ ἰδέα ὅτι τὰ μυαλά μας θὰ πρέπει νὰ λειτουργουν σὰν γρήγορες μηχανὲς ἀναζήτησης πληροφοριῶν, ἀποτελεῖ συγχρόνως καὶ τὸ κυρίαρχο ἐπιχειρηματικὸ μοντέλο ἐμπορικῆς ἀξιοποίησης τοῦ διαδικτύου: Ὅσο πιὸ γρήγορα «σερφάρουμε» στὸ Ἴντερνετ, ὅσα πιὸ πολλὰ κλὶκ κάνουμε σὲ ἱστοσελίδες, τόσο περισσότερες διαφημίσεις θὰ δοῦμε καὶ συγχρόνως τόσο περισσότερες εὐκαιρίες θὰ ἔχει ἡ Google καὶ οἱ ἐταιρίες ποὺ διαφημίζονται νὰ ἀποτυπώσουν τὰ ἐνδιαφέροντα τῶν χρηστῶν γιὰ νὰ προσφέρουν ἀνάλογες on-line διαφημίσεις. Τὸ τελευταῖο πράγμα ποὺ θέλουν οἱ ἐταιρίες, εἶναι νὰ ἐνθαρρύνουν τὸ ἀργὸ διάβασμα καὶ τὴ συγκεντρωμένη σκέψη. Ἡ πολυδιάσπαση εἶναι πρὸς τὸ συμφέρον τους. Ἡ βαθιὰ ἀνάγνωση εἶναι μᾶλλον ἀντικαταναλωτική…
Ἄνθρωποι… πίτες!
Ἴσως τὰ πιὸ πάνω θεωρηθοῦν ὑπερβολικὸς συντηρητισμός. Ἴσως οἱ ὑπέρμαχοι τῆς τεχνητῆς νοημοσύνης νὰ δικαιωθοῦν κάποτε καὶ ἀπὸ τὰ ὑπερδραστήρια, φορτωμένα μὲ ἀποσπασματικὲς πληροφορίες μυαλά μας νὰ ξεπηδήσει μία χρυσὴ ἐποχὴ ἀνακαλύψεων καὶ παγκόσμιας σοφίας. Ὅμως ἡ βαθιὰ ἀνάγνωση εἶναι ἀνεκτίμητη, ὄχι μόνο γιὰ τὴν γνώση ποὺ ἀποκτᾶ κανείς, ἀλλὰ γιὰ τὶς διανοητικὲς δονήσεις, ποὺ τὰ νοήματα προκαλοῦν στὸ μυαλό μας. Στοὺς ἥσυχους χώρους τοῦ μυαλοῦ μας, ποὺ ἀνοίγουν κατὰ τὴ συγκεντρωμένη ἀνάγνωση ἑνὸς κειμένου ἤ κατὰ τὴ διάρκεια ὁποιασδήποτε ἄλλης μορφῆς αὐτοσυγκέντρωσης, κάνουμε τοὺς δικούς μας συνειρμούς, ἐξάγουμε τὰ δικά μας συμπεράσματα, ἀναπτύσσουμε τὶς δικές μας ἰδέες. Ἐὰν χάσουμε αὐτοὺς τοὺς ἥσυχους χώρους τοῦ μυαλοῦ μας ἤ τοὺς γεμίσουμε μὲ περιστασιακὸ περιεχόμενο, θὰ θυσιάσουμε κάτι πολύτιμο ὄχι μόνο γιά μᾶς, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν πολιτισμό μας.
Ἕνας συγγραφέας ἔγραψε τὰ ἑξῆς εὔστοχα: «Καθὼς χάνουμε σταδιακὰ τὸ ἐσωτερικὸ βάθος πού μᾶς παρέχει ἡ πυκνὴ πολιτισμική μας κληρονομιὰ καὶ ἁπλωνόμαστε στὸ ἀτελείωτο δίκτυο τῆς πληροφορίας πατώντας ἁπλὰ ἕνα κουμπί, μετατρεπόμαστε σταδιακὰ σὲ ἀνθρώπους… πίτες ἁπλωμένες καὶ λεπτές!».
[ Ἐπίλογος (Ἀπὸ τὸν Β.Π., ποὺ ἔκανε τὴ διασκευὴ καὶ σύντμηση τοῦ ἄρθρου τοῦ Nicholas Carr).
Τὸ διαδίκτυο ἐπικρίνεται συνήθως γιὰ τὴ διακίνηση ἄσεμνου ἤ παράνομου ὑλικοῦ, γιὰ τὴν πρόκληση ἐθισμοῦ σὲ νέους ἀνθρώπους κ.ο.κ. Αὐτὰ εἶναι ὄντως σοβαρὰ προβλήματα, ἀποτελοῦν ὅμως ἐν γένει παρενέργειες, ποὺ ὀφείλονται στὴν παράνομη ἤ κακὴ χρήση τοῦ διαδικτύου. Τὸ ἄρθρο θίγει ἕνα προβληματισμὸ ποὺ συνδέεται μ\’ αὐτὴ τὴν ἴδια τὴ φύση τοῦ διαδικτύου. Οἱ ἐπισημάνσεις γίνονται ἰδιαίτερα ἀνησυχητικὲς ἂν σκεφθοῦμε, ὅτι αὐτὸ ποὺ διακυβεύεται δὲν εἶναι ἁπλῶς τὸ ἐσωτερικὸ πνευματικό μας βάθος, ἀλλὰ ἡ ἴδια ἡ σχέση μας μὲ τὸν Θεό. Τὸ «ταμιεῖον» τῆς «μετά-Google» ἐποχῆς δὲν ἔχει πλέον ἐλεύθερο χῶρο γιὰ νὰ «εἰσέλθουμε». Εἶναι γεμάτο ἀπὸ περιστασιακὸ καὶ ἀποσπασματικὸ περιεχόμενο καὶ ὁ ἡγεμὼν νοῦς εἶναι ἀπελπιστικὰ διασκορπισμένος. Ναὶ γινόμαστε σταδιακὰ ἄνθρωποι πίτες, δισδιάστατοι, καὶ κινδυνεύουμε νὰ χάσουμε τὴν Τρίτη διάσταση, αὐτὴ ποὺ ὁδηγεῖ στὸν οὐρανό. Δὲν ἀμφισβητοῦμε τὸ θαυμάσιο δῶρο τῆς ἄμεσης πρόσβασης στὸν ἀνεξάντλητο πλοῦτο γνώσεων ποὺ προσφέρει τὸ διαδίκτυο. Ὅμως τὸ «δῶρο» αὐτὸ ἔρχεται μὲ ἕνα τίμημα καὶ τὸ τίμημα μπορεῖ νὰ εἶναι πολὺ μεγάλο ἐὰν δὲν προσέξουμε! ]
(*) Τὸ διαδίκτυο ἀποτελοῦν ἐν γένει ὅλα τὰ κείμενα καὶ πληροφορίες ποὺ ἔχουν ἀποθηκευτεῖ σὲ εἰδικοὺς ὑπολογιστές. Ὅταν γνωρίζουμε τὴ διεύθυνση ἑνὸς διαδικτυακοῦ τόπου (ἱστότοπος, site) μποροῦμε νὰ τὴν πληκτρολογήσουμε καὶ νὰ ἔχουμε πρόσβαση κατ\’ εὐθείαν στὸ περιεχόμενό του. Ὅμως ὑπάρχουν, κατ\’ ἐκτιμήσεις, περισσότεροι ἀπὸ 100.000.000 ἱστότοποι καὶ ὁ κάθε ἕνας περιέχει κατὰ μέσον ὅρο 300 περίπου σελίδες ποικίλου περιεχομένου (κείμενα σὲ διάφορες γλῶσσες, χάρτες, φωτογραφίες, μουσική, video κ.ὁ.κ.). Εἶναι ὡς ἐκ τούτου ἀδύνατος ὁ ἐντοπισμὸς στὸ διαδίκτυο κάποιας πληροφορίας χωρὶς τὴ βοήθεια τῶν ἀποκαλούμενων μηχανῶν ἀναζήτησης. Ἡ Google, ἡ πιὸ διάσημη ἀπὸ τὶς μηχανὲς ἀναζήτησης παίζει τὸ ρόλο τοῦ βιβλιοθηκο-οἰκονόμου, ποὺ ἐντοπίζει σὲ λίγα δευτερόλεπτα τοὺς ἱστότοπους καὶ τὶς συγκεκριμένες σελίδες ποὺ ἀναφέρουν τὸ λῆμμα ποὺ ζητήσαμε.
