Στενὴ πύλη
Δὲν ὠφελεῖ νὰ κάνης τὸν Χριστιανισμὸ εὔκολο κι εὐχάριστο. Τὸ πιὸ πιθανὸ εἶναι ὅτι τὰ νιᾶτα- ἢ ἡ καλύτερη μερίδα τους- θαρθοῦν σὲ μιὰ δύσκολη θρησκεία κι\’ ὄχι σὲ μιὰ εὔκολη. Μερικοὶ βρίσκουν προσφορώτερο ἕνα διανοητικὸ τρόπο προσέγγισης. Ὑπάρχει, βέβαια, ἀνάγκη γιὰ διανοούμενους λαϊκούς. Σ\’ αὐτούς, καὶ στοὺς ἄλλους, πρέπει νὰ τονιστῆ ὁ δρόμος τῆς πειθαρχίας καὶ τῆς ἄσκησης. Γιατί καὶ ὁ τελευταῖος Χριστιανὸς μπορεῖ καὶ πρέπει νὰ ζῆ μιὰ τέτοια μορφὴ ζωῆς, ποὺ γιὰ τὸ σύγχρονο κόσμο εἶναι ἀσκητική. Ἡ πειθαρχία τοῦ συναισθήματος εἶναι στὸν κόσμο μας πιὸ σπάνια καὶ πιὸ δύσκολη ἀπὸ τὴν πειθαρχία τοῦ νοῦ. Αὐτὴ τὴ δεύτερη, πειθαρχία τὴν ξέρουν μόνο μερικοὶ ἔξοχοι λαϊκοὶ κήρυκές της. Σκέψη, μελέτη, ἀπάρνηση, θυσία! Νὰ μὲ ποιὲς ἰδέες θὰ συγκινηθοῦν οἱ νέοι- αὐτοὶ οἱ νέοι, ποὺ διαφέρουν ἀπὸ τὴ νεότητα ἄλλων ἐποχῶν, ἐπειδὴ ἔχουν πίσω τους ὥριμη γενιὰ πολὺ διαφορετική. Δὲν θὰ προσελκύσεις ποτὲ τοὺς νέους κάνοντας εὔκολο τὸν Χριστιανισμό. Ὅμως πολλοὶ μποροῦν νὰ ἑλκυσθοῦν, ὅταν ἀνακαλύψουν πὼς εἶναι δύσκολος. Δύσκολος, τόσο γιὰ τὸν ταραγμένο νοῦ, ὅσο καὶ γιὰ τ\’ ἀνυπόταχτα πάθη.
Ἀποχαιρετιμός
Στὸ ἄμεσο μέλλον, ἢ καὶ γιὰ πολὺ μετά, ἡ συνέχιση τῆς πνευματικῆς καλλιέργειας θὰ πρέπει ἴσως νὰ ἐξασφαλίζεται ἀπὸ ἕνα πολὺ μικρὸ ἀριθμὸ ἀνθρώπων-καὶ αὐτοὶ δὲν θὰ εἶναι ἀπαραιτήτως οἱ καλύτερα ἐφοδιασμένοι μὲ προσόντα κοσμικά. Αὐτὸ ποὺ θὰ κρατήση ζωντανὴ τὴν κριτικὴ σκέψη καὶ θὰ ἐνθαρρύνει τοὺς προικισμένους μὲ πηγαῖο ταλέντο συγγραφεῖς, δὲν θὰ εἶναι τὰ μεγάλα ὄργανα τῆς κοινῆς γνώμης, ἢ τὰ περιοδικὰ μὲ παράδοση. Θὰ εἶναι ὁ μικρὸς καὶ ἀφανὴς τύπος, τὰ φύλλα καὶ περιοδικὰ ποὺ διαβάζονται σχεδὸν μόνο ἀπὸ τοὺς συνεργάτες τους.
Στὴν παροῦσα κατάσταση τῆς δημοσίας ζωῆς, δὲν νιώθω πιὰ τὸν ἐνθουσιασμὸ ποὺ χρειάζεται γιὰ νὰ γίνει ἕνα λογοτεχνικὸ περιοδικὸ αὐτὸ ποὺ πρέπει νὰ εἶναι. Δὲν σημαίνει μ\’ αὐτὸ πὼς θεωρῶ τὴ λογοτεχνία σήμερα, ἢ σ\’ ὁποιοδήποτε καιρὸ μία ὑπόθεση ἀδιάφορη. Ἀντίθετα νιώθω πὼς εἶναι οὐσιαστικό, οἱ συγγραφεῖς ποὺ ἀσχολοῦνται μ\’ αὐτὸ τὸ μικρὸ κομμάτι τῆς «λογοτεχνίας», τὸ πραγματικὰ δημιουργικὸ-καὶ σπάνια ἄμεσα δημοφιλὲς- νὰ στρωθοῦν ἐπίμονα στὴ δουλειά τους, χωρὶς νὰ χαμηλώσουν ἢ νὰ θυσιάσουν μὲ ὁποιαδήποτε πρόφαση τὸ ὑψηλὸ καλλιτεχνικό τους κριτήριο.
Ὁ ὁρισμὸς τῆς πνευματικῆς καλλιέργειας
Ὁ ὅρος «πνευματικὴ καλλιέργεια» (culture) ἔχει μία ἐννοιολογικὴ ποικιλία, συσχετίζεται μὲ τὴν ἐξέλιξη ἑνὸς ἀτόμου, μιᾶς ὁμάδας, μιᾶς τάξης, ἤ μιᾶς ὁλόκληρης κοινωνίας. Ἀποτελεῖ μέρος τοῦ ἰσχυρισμοῦ ὅτι ἡ πνευματικὴ καλλιέργεια τοῦ ἀτόμου ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν πνευματικὴ καλλιέργεια μιᾶς ὁμάδας ἢ τάξης κι ὅτι αὐτὴ πάλι ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν πνευματικὴ καλλιέργεια ὁλόκληρης τῆς κοινωνίας στὴν ὁποία ἀνήκει ἡ τάξη ἢ ἡ ὁμάδα.
Ἂν σκεπτόμαστε τοὺς λεπτοὺς τρόπους-ἢ τὴν ἀστικὴ εὐγένεια-τότε ὁ νοῦς μας θὰ πάη σὲ μία κοινωνικὴ τάξη καὶ στὸ καλλιεργημένο ἄτομο, σὰν ἐπίλεκτο ἐκπρόσωπο αὐτῆς τῆς τάξης. Ἂν σκεπτόμαστε τὴ γνώση καὶ μιὰ στενὴ γνωριμία μὲ τὴ συσσωρευμένη σοφία τοῦ παρελθόντος, τότε ὁ ἄνθρωπός μας, ὁ ἄνθρωπος τῆς πνευματικῆς καλλιέργειας, εἶναι ὁ λόγιος. Ἂν σκεφτόμαστε τὴ φιλοσοφία σὲ μιὰ εὐρύτερη ἔννοια, -ἕνα ἐνδιαφέρον καὶ κάποια ἱκανότητα στὸ χειρισμὸ ἀφηρημένων ἰδεῶν-τότε πιθανὸ νὰ προσδιορίζουμε τὸν διανοούμενο (ἀναγνωρίζοντας τὸ γεγονὸς ὅτι αὐτὸς ὁ ὅρος σήμερα χρησιμοποιεῖται πολὺ ἀόριστα γιὰ νὰ συμπεριλάβη πολλούς, ποὺ δὲν διακρίνονται γιὰ τὴ δύναμη τῆς διανοίας τους). Ἤ μπορεῖ νὰ σκεπτόμαστε τὶς τέχνες καὶ τότε ὁ νοῦς μας πηγαίνει στὸν καλλιτέχνη καὶ τὸν ἐρασιτέχνη, ἢ καὶ τὸν ντιλετάντη. Ἀλλὰ ἐκεῖνο ποὺ σπάνια σκεφτόμαστε εἶναι, ὅλα αὐτὰ συγχρόνως. Δὲν βρίσκουμε, π. χ., μιὰ κατανόηση τῆς μουσικῆς καὶ τῆς ζωγραφικῆς στὴν περιγραφὴ τοῦ Arnold γιὰ τὸν καλλιεργημένο ἄνθρωπο, ὅμως κανεὶς δὲν θ\’ ἀρνηθῆ ὅτι οἱ ἱκανότητες αὐτὲς παίζουν ρόλο στὴν πνευματικὴ καλλιέργεια.
Ἂν ἐξετάσουμε μερικὲς ζωντανὲς ἐκδηλώσεις πνευματικῆς καλλιέργειας, ἀπ\’ αὐτὲς ποὺ ἀναφέραμε πιὸ πάνω πρέπει νὰ συμπεράνουμε ὅτι καμμιὰ ἀπ\’ αὐτές, ἔστω καὶ τέλεια ἀνεπτυγμένη, δὲν μπορεῖ νὰ προσφέρη τὴν πνευματικὴ καλλιέργεια ἀποκλείοντας τὶς ἄλλες. Τὸ ξέρουμε, πὼς ἡ καλὴ συμπεριφορὰ χωρὶς μόρφωση, χωρὶς πνεῦμα, χωρὶς καλλιτεχνικὴ εὐαισθησία, γίνεται ἕνας ἁπλὸς αὐτοματισμός. Ἡ γνώση, χωρὶς καλοὺς τρόπους, χωρὶς αἰσθαντικότητα, εἶναι σχολαστικισμός. Ἡ διανοητικὴ ἱκανότητα, ὅταν δὲν συνοδεύεται ἀπὸ ἰδιότητες πιὸ ἀνθρώπινες, εἶναι τὸ ἴδιο θαυμαστή, ὅσο καὶ ἡ λαμπρὴ ἐπίδοση ἑνὸς παιδιοῦ-θαύματος στὸ σκάκι. Καὶ ξέρουμε ἐπίσης ὅτι οἱ τέχνες, χωρὶς πνευματικὸ περιεχόμενο, εἶναι ματαιότητα. Κι ἀφοῦ δὲν βρίσκουμε τὴν πνευματικὴ καλλιέργεια σὲ καμιὰ ἀπ\’ αὐτὲς τὶς ἐκδηλώσεις μεμονωμένα, ἀκόμα καὶ στὴν τέλεια μορφή τους, δὲν μποροῦμε νὰ ἐλπίζουμε ὅτι θὰ βροῦμε σ’ αὐτὲς ἕναν ἄνθρωπο τέλειο. Ἴσως θὰ φτάσουμε στὸ συμπέρασμα ὅτι τὸ καθολικὰ καλλιεργημένο ἄτομο εἶναι ἕνα φάσμα. Ἔτσι θ\’ ἀναζητήσουμε τὴν πνευματικὴ καλλιέργεια ὄχι σὲ ἄτομα ἢ σὲ ὁμάδες ἀτόμων ἀλλὰ ὅλο καὶ πιὸ πλατειά. Θὰ φτάσουμε νὰ τὴ βροῦμε στὴν ὀργάνωση τῆς κοινωνίας σὰν σύνολο.
Αὐτὸς ὁ συλλογισμός μου φαίνεται πολὺ λογικός, κι ὅμως συχνὰ παραθεωρεῖται. Οἱ ἄνθρωποι εἶναι πάντα ἕτοιμοι νὰ θεωρήσουν τοὺς ἑαυτοὺς των καλλιεργημένους, βασισμένοι σὲ μία δεξιότητα ποὺ διαθέτουν, τὴ στιγμὴ ποὺ στεροῦνται ὅλες τὶς ἄλλες καὶ εἶναι κι ἐντελῶς τυφλοὶ γιὰ νὰ δοῦν αὐτὲς ποὺ στεροῦνται. Ἕνας ὁποιοσδήποτε καλλιτέχνης, ἀκόμα κι ἕνας πολὺ μεγάλος καλλιτέχνης, δὲν εἶναι μόνο γι’ αὐτὸν τὸν λόγο ἄνθρωπος μὲ πνευματικὴ καλλιέργεια. Συχνὰ οἱ καλλιτέχνες δὲν εἶναι μόνο ἀδιάφοροι γιὰ τὶς ἄλλες τέχνες ἔξω ἀπὸ τὴ δική τους, ἀλλὰ ἔχουν μερικὲς φορὲς καὶ πολὺ κακοὺς τρόπους, ἢ πνευματικὰ χαρίσματα ἰσχνά. Ὅποιος συμβάλλει στὴν πνευματικὴ καλλιέργεια, ὅσο σπουδαία κι ἂν εἶναι ἡ συμβολή του, δὲν εἶναι πάντα ὁ ἴδιος ἕνας «καλλιεργημένος» ἄνθρωπος.
Αὐτὸ δὲν σημαίνει βέβαια ὅτι δὲν ἔχει νόημα νὰ μιλᾶμε γιὰ πνευματικὴ καλλιέργεια ἀτόμου, ὁμάδας, ἢ τάξης. Ἐννοοῦμε μόνο ὅτι ἡ πνευματικὴ καλλιέργεια τοῦ ἀτόμου δὲν μπορεῖ ν\’ ἀπομονωθῆ ἀπὸ τὴν καλλιέργεια τῆς ὁμάδος καὶ αὐτὴ δὲν μπορεῖ νὰ χωριστὴ ἀπὸ τὴν κουλτούρα ὁλόκληρης τῆς κοινωνίας. Στὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχουμε γιὰ τὴν τελειότητα, πρέπει νὰ συμπεριλάβουμε καὶ τὶς τρεῖς ἔννοιες τῆς πνευματικῆς καλλιέργειας. Οὔτε πάλι πρέπει νὰ συμπεράνουμε ὅτι σὲ μιὰ κοινωνία, μὲ ὁσηδήποτε καλλιέργεια, οἱ ὁμάδες ποὺ ἀσχολοῦνται μὲ τὶς ἐπὶ μέρους ζωντανὲς ἐκδηλώσεις της, θὰ κατέχουν θέση ξεχωριστὴ καὶ ἀπομονωμένη. Ἀντίθετα, μόνο μὲ μία εὐρύτητα καὶ μία ἀνταλλαγὴ ἐνδιαφερόντων, μὲ συμμετοχὴ καὶ ἀμοιβαία ἐκτίμηση, μπορεῖ νὰ διατηρηθῆ ἡ ἀπαραίτητη γιὰ τὴν πνευματικὴ καλλιέργεια συνοχή. Κάθε θρησκεία ἔχει ἀνάγκη ὄχι μόνο ἀπὸ ἕνα σῶμα ἱερέων, ποὺ γνωρίζει τί κάνει, ἀλλὰ κι ἀπὸ ἕνα σῶμα πιστῶν, ποὺ νὰ γνωρίζη τί ἐπιτελεῖται.
Ἡ πνευματικὴ καλλιέργεια καὶ ἡ οἰκογένεια
Ἡ οἰκογένεια εἶναι τὸ πρωταρχικὸ μέσο πνευματικῆς καλλιέργειας. Κανένας δὲν μπορεῖ νὰ ξεφύγη ὁλωσδιόλου, ἢ νὰ ξεπεράσει ἐντελῶς, τὸ εἶδος καὶ τὸ βαθμὸ τῆς πνευματικῆς καλλιέργειας, ποὺ ἀπόκτησε στὸ πρῶτο του περιβάλλον. Βέβαια εἶναι ἀσύνετο νὰ ὑποθέση κανεὶς ὅτι εἶναι ὁ μόνος τρόπος γιὰ τὴ μετάδοση τῆς κουλτούρας. Σὲ κάθε κοινωνία, μὲ ὁποιαδήποτε σύνθεση, ἡ πνευματικὴ καλλιέργεια συνεχίζεται καὶ συμπληρώνεται ἀπὸ ἄλλους ἀγωγούς. Ἀκόμα καὶ σὲ σχετικὰ πρωτόγονες κοινωνίες συμβαίνει τὸ ἴδιο. Σὲ προηγούμενες ἐποχὲς καὶ σὲ κοινότητες περισσότερο πολιτισμένες, μὲ εἰδικευμένες δραστηριότητες, ὅταν ὅλα τὰ παιδιὰ δὲν ἤθελαν νὰ ἀκολουθήσουν τὸ ἐπάγγελμα τοῦ πατέρα τους πήγαιναν παραγιοί. Ἀλλὰ ὁ παραγιὸς (ἰδεατὰ τουλάχιστο) δὲν ὑπηρετοῦσε ἁπλῶς τὸ ἀφεντικό του καὶ δὲν μάθαινε ἁπλῶς τέχνη, ὅπως θὰ τὴν μάθαινε καὶ σὲ μία τεχνικὴ σχολή. Ἀφομοιωνόταν σ\’ ἕνα τρόπο ζωῆς, ποὺ ἦταν ἀναπόσπαστος μὲ τὴν τέχνη ποὺ ἀκολουθοῦσε. Καὶ ἴσως τὸ χαμένο σήμερα μυστικό τῆς τέχνης νἆναι αὐτό: Ὄχι ἀπόκτηση μιᾶς δεξιότητας, ἀλλὰ μεταβίβαση ἑνὸς ὁλόκληρου τρόπου ζωῆς. Πνευματικὴ καλλιέργεια-ξέχωρα ἀπὸ τὴ γνώση «περὶ» πνευματικῆς καλλιέργειας – μεταβιβάζονταν καὶ στὰ παλιότερα πανεπιστήμια. Ἐκεῖ ὠφελήθηκαν πολλοὶ νέοι ἄνθρωποι ποὺ δὲν ὑπῆρξαν καὶ καλοὶ φοιτητές, οὔτε ἀπόκτησαν ἐνδιαφέρον γιὰ μάθηση, ἢ γιὰ τὴν Γοτθικὴ ἀρχιτεκτονική, ἢ γιὰ τὸ τυπικὸ τῶν πανεπιστημιακῶν τελετῶν.
Ὡστόσο, τὸ πιὸ σπουδαῖο μέσο πνευματικῆς καλλιέργειας μένει πάντα ἡ οἰκογένεια. Κι ὅταν ἡ ζωὴ τῆς οἰκογένειας δὲν πετυχαίνει στὸ ρόλο της, πρέπει νὰ περιμένουμε τὴν κατάπτωση τῆς κουλτούρας. Σήμερα, βέβαια, ἡ οἰκογένεια εἶναι ἕνας θεσμός, γιὰ τὸν ὁποῖο ὅλοι μιλᾶνε μ\’ ἐκτίμηση. Εἶναι ὅμως φρόνιμο νὰ θυμόμαστε ὅτι ἡ λέξη οἰκογένεια παρουσιάζει πολλὲς ποικιλίες στὴν ἑρμηνεία της. Στὴν ἐποχὴ μας σημαίνει σχεδὸν μόνο τὰ μέλη τῆς οἰκογένειας, ποὺ ὑπάρχουν στὴ ζωή. Ἀλλὰ καὶ μ\’ αὐτὰ ἀκόμη, εἶναι σπάνιο μιὰ διαφήμιση νὰ εἰκονίζει μιὰ πολυμελῆ οἰκογένεια, ἢ τρεῖς γενεὲς μέσα σὲ μία οἰκογένεια. Ἡ συνηθισμένη οἰκογένεια τῶν διαφημίσεων ἀποτελεῖται ἀπὸ τοὺς δυὸ γονεῖς καὶ ἕνα ἢ δύο μικρὰ παιδιά. Ἐκεῖνο ποὺ προβάλλεται σὰν ἄξιο θαυμασμοῦ δὲν εἶναι ἡ ἀφιέρωση στὴν οἰκογένεια, ἀλλὰ ἡ προσωπικὴ στοργὴ μεταξὺ τῶν μελῶν της. Καὶ ὅσο μικρότερη εἶναι ἡ οἰκογένεια, τόσο πιὸ εὔκολα αὐτὴ ἡ οἰκογενειακὴ στοργὴ μπορεῖ νὰ ἔχει συναισθηματικὲς ἐκδηλώσεις.
Ὅταν μιλάω γιὰ οἰκογένεια ἔχω στὸ νοῦ ἕνα δεσμό, ποὺ ἀγκαλιάζει μία χρονικὴ διάρκεια μεγαλύτερη ἀπ\’ αὐτήν. Ἕνα σεβασμὸ στοὺς νεκρούς, ὅσο κι ἂν χάνονται στὰ βάθη τοῦ χρόνου καὶ μία μέριμνα γιὰ τοὺς ἀγέννητους, ὅσο κι ἂν φαίνονται μακρινοί. Ἂν αὐτὸς ὁ βαθὺς σεβασμὸς γιὰ τὸ παρελθὸν καὶ γιὰ τὸ μέλλον δὲν καλλιεργηθεῖ στὴν οἰκογένεια, δὲν θὰ μπόρεση ποτὲ μέσα στὴν κοινωνία νὰ εἶναι κάτι παραπάνω ἀπὸ μία λεκτικὴ συμβατικότατα. Ἕνας τέτοιος σεβασμὸς γιὰ τὸ παρελθόν, εἶναι διαφορετικὸς ἀπὸ τὴ μάταιη καύχηση τῆς γενεαλογίας. Καὶ μία τέτοια εὐθύνη γιὰ τὸ μέλλον, δὲν ἔχει τίποτα τὸ κοινὸ μὲ τὴν εὐθύνη τοῦ κατασκευαστοῦ κοινωνικῶν προγραμμάτων.
Συμφωνία μὲ τὴ φύση
Μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι θρησκεία-σὲ διάκριση ἀπὸ τὴ σύγχρονη εἰδωλολατρία- σημαίνει ζωὴ σὲ συμφωνία μὲ τὴ φύση. Εἶναι παρατηρημένο ὅτι ἡ φυσικὴ ζωὴ ἔχει τόση συμφωνία μὲ τὴν ὑπερφυσικὴ ζωή, ὅση δὲν ἔχει μὲ τὴ μηχανικὴ ζωή. Μὰ οἱ ἀντιλήψεις μας ἔχουν διαστραφῆ σὲ τέτοιο βαθμό, ὥστε οἱ ἄνθρωποι σήμερα νὰ θεωροῦν ἀφύσικη-καὶ γι\’ αὐτὸ ἀπεχθῆ-τὴ ζωὴ τῆς ἀγαμίας, ποὺ μπορεῖ νὰ ἐκλέξη ἕνα ἄτομο ὁποιουδήποτε φύλου, ἐνῶ θεωροῦν τελείως φυσικὸ τὸ νὰ περιοριστῆ μία οἰκογένεια σὲ ἕνα ἢ δυὸ παιδιά. Ἴσως θὰ ἦταν πιὸ φυσικό, τόσο περισσότερο ὅσο συμφωνεῖ μὲ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ, ἂν ὑπῆρχαν περισσότεροι ἄγαμοι κι ἂν οἱ παντρεμένοι, εἶχαν μεγαλύτερες οἰκογένειες.
Ἀλλὰ σκέπτομαι τὴ συμφωνία μὲ τὴ φύση σὲ μία εὐρύτερη ἔννοια ἀπ\’ αὐτήν. Ξέρουμε ὅτι ἡ κοινωνία εἶναι ὀργανωμένη πάνω στὶς ἀρχὲς τοῦ ἰδιωτικοῦ κέρδους-τόσο καλὰ ὥστε νὰ καταστρέφεται τὸ δημόσιο κέρδος. Αὐτὴ ἡ ὀργάνωση ὁδηγεῖ σὲ δυὸ πράγματα: στὴν παραμόρφωση τῆς ἀνθρωπότητας μὲ τὰ ἀκανόνιστα βιομηχανικὰ συστήματα καὶ στὴν ἐξάντληση τῶν φυσικῶν μέσων. Ἕνα μεγάλο μέρος τῆς ὑλικῆς μας προόδου εἶναι τέτοιο, ποὺ οἱ ἑπόμενες γενιὲς θὰ τὸ πληρώσουν ἀκριβά.
Γιὰ ν\’ ἀναφέρω ἕνα παράδειγμα τώρα, πολὺ ἐπίκαιρο: Ἡ διάβρωση τοῦ ἐδάφους, ποὺ εἶναι ἀποτέλεσμα μιᾶς ἐκμετάλλευσης, ποὺ θὰ ἐδικαιολογεῖτο σὲ δυὸ γενιές. Κι αὐτὸ γιὰ ἐμπορικὸ κέρδος. Ἄμεσα κέρδη, ποὺ ὁδηγοῦν στὴν ἐρήμωση. Δὲν καταδικάζω μία κοινωνία γιὰ τὴν ὑλική της καταστροφή, γιατί αὐτὸ θὰ σήμαινε ὅτι ἡ ὑλική της ἐπιτυχία εἶναι κριτήριο ὑπεροχῆς. Ἐννοῶ μόνο ὅτι μία ἐσφαλμένη στάση ἀπέναντι στὴ φύση, συνεπάγεται ἐσφαλμένη στάση ἀπέναντι στὸ Θεὸ καὶ ὅτι ἡ συνέπεια εἶναι μία ἀναπόφευκτη καταδίκη. Γιὰ ἕνα ἀρκετὰ μεγάλο διάστημα δὲν πιστεύαμε σὲ τίποτε ἄλλο παρὰ μόνο στὶς ἀξίες ποὺ προέρχονταν ἀπὸ ἕνα μηχανοποιημένο, ἐμπορικὸ καὶ ἀστικὸ τρόπο ζωῆς. Ἀλλὰ θὰ ἦταν τόσο καλὸ γιὰ μᾶς νὰ ἔχουμε ἐπίγνωση τῶν συνθηκῶν, μὲ τὶς ὁποῖες ὁ Θεὸς μᾶς ἐπιτρέπει νὰ ζοῦμε πάνω σ\’ αὐτὸν τὸν πλανήτη. Καὶ χωρὶς νὰ ὡραιοποιοῦμε τὴν ἀπολίτιστη ζωή, θὰ μπορούσαμε νὰ γινώμαστε πιὸ ταπεινοί, παρατηρώντας στὶς ὀπισθοδρομικὲς ἢ καὶ ἀρχέγονες κοινωνίες, πῶς ἐμφανίζεται τὸ κοινωνικὸ-θρησκευτικὸ-καλλιτεχνικὸ σύμπλεγμα, καὶ προσπαθώντας νὰ συναγωνιστοῦμε σ\’ ἕνα ὑψηλότερο ἐπίπεδο.
Ἔχουμε συνηθίσει νὰ θεωροῦμε τελειότητα τὴν πρόοδο. Πρέπει ὅμως νὰ μάθουμε ὅτι ἡ πρόοδος εἶναι μόνο προσπάθεια καὶ πειθαρχία, ὥστε ἡ ὑλικὴ γνώση καὶ δύναμη νὰ κερδίζεται χωρὶς ἀπώλεια πνευματικῆς γνώσης καὶ δύναμης. Ὁ ἀγώνας γιὰ νὰ ξαναβροῦμε τὴ σχέση ἀνάμεσα στὴ φύση καὶ στὸ Θεὸ καὶ ἡ ἀναγνώριση ὅτι τὰ πιὸ ἀρχέγονα αἰσθήματα εἶναι κάτι ποὺ τὸ ἔχουμε σὰν κληρονομά, μοῦ φαίνεται πὼς εἶναι ἡ ἐξήγηση κι ἡ δικαιολογία τῆς ζωῆς τοῦ D. Η. Lawrence ἀλλὰ καὶ ἡ δικαιολογία τῆς τρέλας του. Δὲν χρειάζεται μόνο νὰ μάθουμε νὰ κοιτάζουμε τὸν κόσμο μὲ τὰ μάτια ἑνὸς Μεξικανοῦ ἢ Ἰνδοῦ- καὶ μὲ δυσκολία πιστεύω ὅτι ὁ Lawrence τὸ πέτυχε-κι οὔτε βέβαια μποροῦμε νὰ περιοριστοῦμε σ\’ αὐτό. Χρειάζεται νὰ ξέρουμε νὰ βλέπουμε τὸν κόσμο ὅπως τὸν ἔβλεπαν οἱ Χριστιανοὶ Πατέρες. Καὶ ὁ λόγος τῆς ἐπιστροφῆς μας στὶς πηγὲς εἶναι, νὰ μπορέσουμε νὰ ξαναγυρίσουμε μὲ περισσότερες πνευματικὲς γνώσεις στὶς δικές μας θέσεις. Χρειάζεται νὰ ξαναβροῦμε τὴν αἴσθηση τοῦ θρησκευτικοῦ φόβου, γιὰ νὰ τὸν ὑπερνικήσουμε μὲ τὴ θρησκευτικὴ ἐλπίδα.
Μετάφραση: Ἑλένη Τσιγκρῆ
