Ὁ Κόϊντος Σεπτίμιος Φλωρέντιος Τερτυλλιανὸς (155 μ.Χ. – 240 μ.Χ.) γεννήθηκε στὴν Καρχηδόνα. Ὁ πατέρας του ὑπηρετοῦσε ὡς ἑκατόνταρχος στὸ ρωμαϊκὸ στρατό, γι\’ αὐτὸ καὶ γίνεται ἀποδεκτὸ ὅτι δὲν ἀνατράφηκε ὡς Χριστιανός, ἀλλὰ μεταστράφηκε στὸν Χριστιανισμὸ ἀργότερα. Διετέλεσε πρεσβύτερος τῆς ἐκκλησίας στὴν γενέτειρά του. Ὑπῆρξε πολυγραφότατος καὶ συνέθεσε τὰ ἔργα του στὴν λατινικὴ γλώσσα.

Τὸ ἔργο του ad Scapulam εἶναι μία ἐπιστολὴ τὴν ὁποία ἀπηύθυνε στὸν ἔπαρχο τῆς Ἀφρικῆς, ὅταν αὐτὸς ξεκίνησε διωγμὸ ἔναντι τὸν Χριστιανῶν. Ὡς πιθανὴ ἡμερομηνία θεωρεῖται τὸ 212 μ.Χ. ἢ λίγο μετά, καθὼς στὸ ἔργο ἀναφέρεται ἔκλειψη τοῦ ἡλίου στὴν πόλη Utica (1) (συνέβη στὶς 14 Αὐγούστου τοῦ ἔτους αὐτοῦ) ΒΔ τῆς Καρχηδόνας. Ἡ ἀξία τοῦ ἔργου ἔγκειται στὸ ὅτι παρέχει πλῆθος πληροφοριῶν γιὰ τὴν πολιτικὴ ἱστορία τῆς περιοχῆς, ἐπαληθεύει πληροφορίες ἄλλων καὶ σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸν Ἀπολογητικὸ του περιγράφει τὴν ἐκκλησία τῆς ἐπαρχίας του. Βοηθάει στὴν σύνθεση τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας σὲ μία περίοδο γιὰ τὴν ὁποία ἐλάχιστα ἔργα ὑπάρχουν. Δίνει πληροφορίες γιὰ τοὺς διωγμοὺς κατὰ τῶν Χριστιανῶν, οἱ ὁποῖοι ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὸ ἔργο του ἦταν μαζικοί, σὲ μία πολυπληθῆ χριστιανικὴ κοινότητα. Ἐπίσης δίνει στοιχεῖα γιὰ τὶς ἀπόψεις τῆς ἐκκλησίας στὶς σχέσεις της μὲ τὸ κράτος, ἀπόψεις ποὺ δὲν ἄλλαξαν ἀκόμη καὶ μετὰ τὴν ἐπικράτηση τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τὸν ἐκχριστιανισμὸ τοῦ κράτους.

Ὁ Scapula Tertullus ( ἢ Tertyllus) ἦταν ὑψηλόβαθμος ἀξιωματοῦχος στὸ τέλος τῆς βασιλείας τοῦ Μάρκου Αὐρήλιου Ἀντωνίνου (161 – 180 μ.Χ.). Τὸν 3ο – 4ο χρόνο τῆς βασιλείας τοῦ Λούκιου Σεπτήμιου Σεβήρου (193 – 211 μ.Χ.) ἀναφέρεται ὡς ὕπατος μαζὶ μὲ κάποιον Κλήμεντα στὸ Χρονικό τοῦ Prosper Aquinas. Ἡ πληροφορία αὐτὴ ἐπιβεβαιώνεται καὶ ἀπὸ ἐπιγραμματικὰ εὑρήματα.

Ὁ Julius Capitolinus (Vita Marci Antonini philosophi,ΧΧΙΧ) τὸν συγκαταριθμεῖ στοὺς ἐραστὲς τῆς Annia Galeria Faustina (τῆς νεότερης) συζύγου τοῦ Μάρκου Αὐρήλιου. Κατηγορεῖ τὸν ἐν λόγω αὐτοκράτορα, ὅτι προβίβασε τοὺς ἐραστὲς τῆς συζύγου του σὲ ὑψηλόβαθμα ἀξιώματα. Πρῶτο ὄνομα σὲ αὐτὴ τὴν λίστα φιγουράρει αὐτὸ τοῦ Scapula Tertullus (2).

Στὴν ἐπιστολὴ του αὐτὴ ὁ Τερτυλλιανός, προσπαθεῖ νὰ προειδοποιήσει τὸν ἐν λόγω ἔπαρχο, γιὰ τοὺς κινδύνους ποὺ κρύβει ἡ πράξη του, νὰ ξεκινήσει πάλι διωγμὸ κατὰ τῶν Χριστιανῶν. Μιλᾶ ὡς ἄνθρωπος ποὺ δὲν προμαντεύει, ἀλλὰ μελετᾶ τὰ ἀποτελέσματα ποὺ εἶχαν παρόμοιες κινήσεις συναδέλφων του στὸ παρελθόν. Καὶ αὐτὰ ἦταν ὀλέθρια τόσο γιὰ τοὺς ἴδιους ὅσο καὶ γιὰ τὸ κράτος. Ὑπερασπίζεται τοὺς πιστούς τῆς ἐκκλησίας παρουσιάζοντας τὸν ἠθικὸ καὶ νομοταγῆ βίο τους. Τὸ ἔργο δὲν ἀποτελεῖ ἐκτενῆ ἀπολογητικὸ λόγο καθὼς εἶχαν προηγηθεῖ ἄλλα συγγράμματά του ποὺ κάλυπταν τὸ θέμα. Ἐπικεντρώνεται κυρίως στὰ σημεῖα ποὺ ἐνδιέφεραν ἕναν ἔπαρχο. Ἐπειδὴ περιλαμβάνει πλῆθος ἱστορικῶν παραδειγμάτων, ἀποτελεῖ πηγὴ πληροφοριῶν. Ἡ ἐπιστολὴ αὐτὴ θὰ μποροῦσε κάλλιστα ν\’ ἀπευθύνεται σὲ ὅλους τοὺς ἄρχοντες, παλαιοὺς καὶ μεταγενέστερους, κυρίως ὅσους σκέφτηκαν νὰ στραφοῦν κατὰ τῆς ἐκκλησίας τοῦ Θεοῦ, φανερὰ ἢ συγκαλυμμένα.

Ἡ χειρόγραφη παράδοση τοῦ κειμένου περιλαμβάνει τοὺς ἑξῆς κώδικες:

Codex Florentinus BNC Conventi soppressi J.6.9. (N), 15ος αἰ.
Codex Luxemburgensis 75 (X), 15ος αἰ.
Codex Florentinus BNC Conventi soppressi J.6.10. (F), 1426 μ.Χ.
Herschau MS (H), στὸ ὁποῖο βασίσθηκε ἡ ἔκδοση Rhenanus τοῦ 1521, τώρα χαμένο
Codex Napolitanus Mus. Naz. 55, τμῆμα τοῦ κάποτε Codex Vidobonensis 4194 (V)
Codex Leidensis Latinus 2 (L), πιθανὸ ἀντίγραφο τοῦ V.

Διευκρινήσεις ἐπὶ τῆς μετάφρασης

Γιὰ τὴν μετάφραση λάβαμε ὑπόψη τὸ κείμενο ποὺ ὑπάρχει στὴν ἔκδοση τοῦ Ε. Dekkers τοῦ 1954. Εἴχαμε ὑπόψη μας τὴν ἀγγλικὴ μετάφραση τοῦ ἱερέως S. Thelwall τοῦ 1918 καὶ τοῦ Rudolph Arbesmann τοῦ 1950. Ἀποφύγαμε νὰ χρησιμοποιήσουμε ἀμφότερες γιὰ δύο λόγους. Πρῶτον, χρησιμοποιοῦσαν τὸ κείμενο τῆς ἔκδ. τοῦ F. Oehler (Leipsig, 1853). Δεύτερον, καὶ οἱ δύο, κυρίως ὅμως ὁ S. Thelwall, πρόσθεταν στὴν μετάφραση στοιχεῖα τῆς δικῆς τους προσωπικότητας καὶ ἀπομακρύνονταν ἀπὸ τὸ ὕφος τοῦ Τερτυλλιανοῦ, στὸ ὁποῖο ἐμείναμε μὲ πάθος. Ἔτσι, τοῦ μὲν πρώτου ἡ μετάφραση μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ «βικτωριανή», ἐνῶ τοῦ δεύτερου ἁπλῶς βρετανική.

Προσπαθήσαμε, ὅσο μᾶς ἐπιτρέπει ἡ νεοελληνικὴ γλώσσα, νὰ διατηρήσουμε, τὴν σύνταξη τοῦ κειμένου. Βέβαια, μία μετάφραση στὴν ἀρχαιοελληνικὴ θὰ προσιδίαζε περισσότερο στὸν τρόπο γραφῆς του. Φαίνεται σὰν ὁ Τερτυλλιανὸς νὰ γνώριζε τὴν ἑλληνική, καὶ νὰ τὸν ἐπηρέασε, ἀλλὰ δὲν τὴν χρησιμοποιοῦσε. Οἱ ἐπαναλήψεις στοὺς γραμματικοὺς καὶ συντακτικοὺς τύπους, ἴσως εἶναι κουραστικὲς γιὰ κάποιους, ἀλλὰ εἶναι ἀπαραίτητες ἐφόσον θέλαμε νὰ κάνουμε ἐμφανῆ τὴν ἀρχαία προέλευση τοῦ ἔργου. Ὁ ἐκμοντερνισμός του δὲν μᾶς ἐνδιέφερε. Ὁποιαδήποτε λάθη βαρύνουν ἀποκλειστικὰ τὸν γράφοντα. Ἐλπίζουμε, ἂν μὴ τί ἄλλο ν\’ ἀπολαύσετε τὸν λόγο τοῦ Τερτυλλιανοῦ.

Κατὰ Σκάπουλα

Κεφ.1 1. Δὲν εἴμαστε σὲ καμιὰ μεγάλη ταραχὴ ἢ ξεσηκωμὸ λόγω τῶν διωγμῶν ποὺ ὑποφέρουμε ἐξαιτίας τῆς ἄγνοιας τῶν ἀνθρώπων. Διότι ἔχουμε προσκολληθεῖ σὲ αὐτὴν τὴν Ἐκκλησία (3), ἔχοντας ἀποδεχθεῖ πλήρως τοὺς ὅρους τῆς διαθήκης, ἔτσι ὥστε, ὡς ἄνθρωποι τῶν ὁποίων οἱ ζωὲς δὲν τοὺς ἀνήκουν, ἐμπλεκόμαστε σὲ αὐτὲς τὶς διαμάχες, ἔχοντας ὡς ἐπιθυμία ν\’ ἀποκτήσουμε τὶς ὑπεσχημένες ἀπὸ τὸν Θεὸ ἐπαγγελίες, καὶ φόβο μας, μήπως μᾶς προφθάσουν τὰ οὐαί, μὲ τὰ ὁποία ἀπειλεῖ τὴν μὴ χριστιανικὴ ζωή.

2. Ὡς ἐκ τούτου πασχίζουμε ἐνάντια στὴν σκληρότητά σας, τὴ στιγμὴ ποὺ προσερχόμαστε ἀπὸ μόνοι μας στὸν ἀγώνα· καὶ ἡ καταδίκη μας δίνει περισσότερη χαρὰ ἀπὸ τὴν ἀθώωση. Σᾶς ἔχουμε στείλει, λοιπόν, αὐτὴν τὴν ἀπολογία, ὄχι γιὰ ν\’ ἀνησυχήσετε γιά μᾶς, ἀλλὰ λόγω μεγάλου ἐνδιαφέροντος γιὰ σᾶς καὶ τοὺς ἐχθρούς μας, γιὰ νὰ μὴν πῶ τοὺς φίλους μας.

3. Διότι ἡ θρησκεία μας, μᾶς προστάζει ν\’ ἀγαπᾶμε τοὺς ἐχθρούς μας καὶ νὰ προσευχόμαστε γι\’ αὐτοὺς ποὺ μᾶς διώκουν, κι ἐδῶ βρίσκεται ἡ τελείωση καὶ διαφέρει ἡ καλοσύνη μας, κι ὄχι στὴν κοινὴ λογική σας. Διότι ὅλοι ἀγαποῦν ὅσους τοὺς ἀγαποῦν, μόνο οἱ Χριστιανοὶ τοὺς ἐχθρούς τους.

4. Ἑπομένως πενθώντας γιὰ τὴν ἄγνοιά σας, καὶ τὸ ἄξιο οἴκτου ἀνθρώπινο λάθος σας, καὶ προσβλέποντας σὲ αὐτὸ τὸ μέλλον, ὅπου ἡ κάθε μέρα δείχνει ἀπειλητικὰ σημάδια, μία ἀναγκαιότητα ἔχουμε ἐπωμιστεῖ, νὰ βαδίσουμε αὐτὸν τὸν δρόμο, καὶ νὰ σᾶς παρουσιάσουμε τὶς ἀλήθειες ποὺ δὲν θ\’ ἀκούσετε ἀνοικτά.

Κεφ.2 1. Λατρεύουμε τὸν ἕνα Θεό, καὶ τὰ πάντα γι\’ αὐτὸν διδάσκει ἡ φύση· στοῦ ὁποίου τοὺς κεραυνοὺς καὶ τὶς ἀστραπὲς τρέμετε, τοῦ ὁποίου τὰ ἐλέη ὑπουργοῦν γιὰ τὴν εὐτυχία σας. Νομίζετε, ὅτι καὶ ἄλλοι εἶναι θεοί, τοὺς ὁποίους γνωρίζουμε ὡς δαίμονες.

2. Ὅπως καὶ νὰ ‘χει εἶναι θεμελιῶδες ἀνθρώπινο δικαίωμα, προνόμιο τῆς φύσης, νὰ μπορεῖ κάποιος νὰ λατρεύει σύμφωνα μὲ τὶς δικές του πεποιθήσεις: ἡ θρησκεία τοῦ ἑνὸς οὔτε βοηθᾶ οὔτε βλάπτει τὸν ἄλλο (4). Ἀσφαλῶς δὲν εἶναι δουλειὰ τῆς θρησκείας νὰ ἐξοβελίζει τὴν θρησκεία – σ\’ αὐτὸ θὰ ἔπρεπε νὰ μᾶς ὁδηγεῖ ἡ ἐλεύθερη βούληση καὶ ὄχι ἡ βία – τὰ εἰδωλόθυτα θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπαιτοῦνται ἀπὸ πρόθυμο νοῦ. Δὲν προσφέρετε καμιὰ ὑπηρεσία στοὺς θεούς σας μὲ τὸ νὰ μᾶς ἐξαναγκάζεται νὰ θυσιάσουμε. Διότι δὲν μπορεῖ νὰ ἔχουν ἐπιθυμία γιὰ τὶς προσφορὲς τῶν ἀπρόθυμων, ἐκτὸς καὶ ἂν ὑποκινοῦνται ἀπὸ ἐριστικὸ [ἢ ἀνταγωνιστικὸ] πνεῦμα, κι αὐτὸ δὲν εἶναι καθόλου θεϊκό.

3. Συνεπῶς ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἀπονέμει τὶς εὐλογίες του καὶ στοὺς κακοὺς ἀνθρώπους καὶ στοὺς ἐκλεκτούς του· γι\’ αὐτὸ ἔχει καθορίσει μία αἰώνια κρίση, ὁπόταν καὶ οἱ εὐγνώμονες καὶ οἱ ἀγνώμονες θὰ πρέπει νὰ σταθοῦν ἐνώπιον τοῦ κριτηρίου του. Ἀκόμα, δὲν μᾶς ἔχετε βρεῖ ὑπόλογους γιὰ καμιὰ παρανομία, ἐμᾶς τοὺς ἱερόσυλους κακομοίρηδες, οὔτε γιὰ ἱεροσυλία.

4. Ὅμως αὐτοὶ ποὺ συλήζουν τοὺς ναούς σας, ὁρκίζονται στοὺς θεούς σας, τοὺς λατρεύουν· καὶ Χριστιανοὶ δὲν εἶναι, καὶ ἱεροσυλίες πράττουν. Θὰ μᾶς ἔπαιρνε πολὺ νὰ ξετυλίξουμε τοὺς τρόπους, μὲ τοὺς ὁποίους οἱ θεοὶ σας κοροϊδεύονται καὶ περιφρονοῦνται ἀπὸ τοὺς ἴδιους τους πιστούς τους.

5.Κατηγορούμαστε λανθασμένα γιὰ προδοσία, ἂν καὶ κανεὶς δὲν μπόρεσε νὰ βρεῖ ὀπαδοὺς τοῦ Ἀλβίνου (5), τοῦ Νίγηρα (6), τοῦ Κάσσιου (7), ἀνάμεσα στοὺς Χριστιανούς· οἱ ἴδιοι ἄνθρωποι ποὺ ὁρκίστηκαν πίστη στὴν γενιά σας, ποὺ πρόσφεραν θυσίες καὶ ὁρκίστηκαν σὲ σᾶς, ποὺ καταδίκασαν τοὺς Χριστιανούς, εἶναι οἱ ἴδιοι προδότες.

6. Ὁ Χριστιανὸς δὲν εἶναι ἐχθρὸς κανενός, πολὺ περισσότερο τοῦ αὐτοκράτορα, τοῦ ἐκ Θεοῦ διορισμένου· ἀνάγκη εἶναι νὰ τὸν ἀγαπᾶ καὶ νὰ τὸν τιμᾶ, καὶ νὰ εὔχεται μακροημέρευση, (διότι εἶναι συνδεδεμένος,- τὸ πεπρωμένο του) μαζὶ μὲ τὴν αὐτοκρατορία τῶν Ρωμαίων, τῶν ὁποίων ἡ γενιὰ θὰ στέκεται, ὅσο ὁ κόσμος θὰ στέκεται.

7. Στὸν αὐτοκράτορα λοιπόν, ἀπονέμουμε τέτοιον εὐλαβῆ χαιρετισμό, καθὼς εἶναι νόμιμο γιὰ μᾶς (8) καὶ καλὸ γι\’ αὐτόν· ἀναγνωρίζοντάς τον ὡς τὸν ἄνθρωπο μετὰ τὸν Θεό, ποὺ ἔλαβε ἐξουσία ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ ποὺ εἶναι μόνο ἀπὸ τὸν Θεὸ μικρότερος. Αὐτὸς ἔτσι τὸ θέλει. Καὶ εἶναι μεγαλύτερος ἀπὸ ὅλους, ὅσο εἶναι μικρότερος μόνο ἀπὸ τὸν Θεό (9). Καὶ εἶναι μεγαλύτερος ἀπὸ τοὺς θεούς, καθὼς αὐτοὶ ὑπάγονται στὴν ἐξουσία του.

8. Ἐμεῖς, λοιπόν, θυσιάζουμε γιὰ τὴν ἀσφάλεια τοῦ αὐτοκράτορα, ἀλλὰ στὸν δικό μας Θεὸ καὶ δικό του, μόνο ποὺ ὁ Θεὸς εὐαρεστεῖται στὴν καθαρὴ προσευχή. Διότι ὁ Θεὸς δὲν εὐαρεστεῖται σὲ ὀσμὲς καὶ αἵματα. Αὐτὰ εἶναι ἡ τροφὴ τῶν δαιμόνων.

9. Ἐμεῖς, ὄχι μόνο ἀπορρίπτουμε τοὺς δαίμονες, ἀλλὰ τοὺς κατανικᾶμε καὶ τοὺς περιφρονοῦμε καὶ τοὺς ἐκβάλλουμε ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους, ὅπως εἶναι γνωστὸ στοὺς πολλούς. Τοιουτοτρόπως, ὅλο καὶ περισσότερο προσευχόμαστε γιὰ τὴν ὑγεία τοῦ αὐτοκράτορα, ὡς ἄνθρωποι ποὺ τὴν ζητοῦν ἀπὸ αὐτὸν ποὺ μπορεῖ νὰ τὴν παράσχει.

10. Καὶ κάποιος θὰ νόμιζε ὅτι σᾶς εἶναι ἐντελῶς ξεκάθαρο, ὅτι τὸ θρησκευτικὸ σύστημα βάσει τοῦ ὁποίου ἐνεργοῦμε, ἐνσταλάζει θεία ὑπομονή, ἐφόσον, ἂν καὶ οἱ ἀριθμοὶ μας εἶναι τόσο μεγάλοι – συνιστοῦμε τὴν πλειοψηφία σὲ κάθε πόλη – διάγουμε τόσο ἥσυχα καὶ συγκρατημένα, γνωστοὶ περισσότερο ὡς ἰδιῶτες καὶ ὄχι ὡς κοινότητες, καὶ ὄχι ἀπὸ ἀλλοῦ ἀξιοπρόσεκτοι παρὰ ἀπὸ τὴν ἐπανόρθωση τῶν ἐλαττωμάτων μας. Ἀπέχουμε καὶ θεωροῦμε ἀτιμία νὰ μὴν προτιμοῦμε τὴν ὑπομονή, ἀλλὰ νὰ μηχανευόμαστε τὴν ἐκδίκηση μὲ κάποιο τρόπο, αὐτὴν ποὺ περιμένουμε ἀπὸ τὸν Θεό.

Κεφ. 3 1. Ὡστόσο, ὅπως ἤδη ἐπισημάναμε, εἶναι μία ἐπώδυνη ἀναγκαιότητα, τὸ ὅτι κανένα κράτος δὲν μπορεῖ νὰ φέρει ἀτιμώρητα τὴν ἐνοχὴ νὰ χύνει τὸ αἷμα μας. Πραγματικά, αὐτὸ ποὺ ἔγινε στὴν προεδρία τοῦ Ἰλαριανοῦ (10), γιὰ ὅταν ἔγινε ταραχὴ σχετικὰ μὲ τοὺς τόπους ταφῆς τῶν νεκρῶν μας, ἀκούστηκε ἡ κραυγὴ «δὲν ὑπάρχει τόπος». Ἴδιος τόπος δὲν ὑπῆρχε, τὰ ἁλώνια δηλ. ποὺ δὲν χρησιμοποιοῦνταν;

2. Ὅσον ἀφορᾶ τὶς βροχὲς ἐκείνου τοῦ ἔτους, εἶναι σαφὲς τί ἤθελαν νὰ ὑπενθυμίσουν στὸ γένος τῶν ἀνθρώπων, τὸν κατακλυσμὸ ἀναμφίβολα, ποὺ σὲ ἀρχαῖες ἐποχὲς ἐπικάλυψε τὴν ἀπιστία καὶ τὴν διαφθορὰ τῶν ἀνθρώπων· καὶ ὅσο γιὰ τὶς φωτιὲς ποὺ τελευταία κρεμόταν πάνω ἀπὸ τὰ τείχη τῆς Καρχηδόνας, αὐτοὶ ποὺ τὶς εἶδαν γνωρίζουν τί ἀπειλὴ ἀποτελοῦσαν· καὶ ποιὸν κώδωνα ἔκρουσαν οἱ προηγούμενοι κεραυνοί, ὅσοι ἔκαναν τοὺς σκληροὺς γνωρίζουν.

3. Ὅλα αὐτὰ εἶναι σημάδια τῆς ἐπικείμενης ὀργῆς τοῦ Θεοῦ, τὰ ὁποῖα ὀφείλουμε νὰ κοινοποιήσουμε καὶ νὰ διακηρύξουμε μὲ κάθε τρόπο, καὶ νὰ προσευχόμαστε νὰ εἶναι μόνο τοπικά. Ὅσοι ἑρμηνεύουν τὰ δείγματα διαφορετικά, θὰ τὰ αἰσθανθοῦν στὴν παγκόσμια καὶ τελική τους μορφὴ ἐν καιρῷ. Ἐκεῖνος ὁ ἥλιος στὴν Οὔτικα (11), ποὺ τὸ φῶς του ἔσβησε, ἦταν ἕνα προμήνυμα ποὺ δὲν θὰ εἶχε συμβεῖ σὲ μία συνηθισμένη ἔκλειψη, ἔλαβε χώρα ὅταν ἦταν στὸ ψηλότερο σημεῖο τῆς κυριαρχίας του. Ρωτῆστε τοὺς ἀστρολόγους.

4. Θὰ μπορούσαμε νὰ ἐπισημάνουμε, ἐπίσης, τὸν θάνατο κάποιον ἐπάρχων, οἱ ὁποῖοι τὴν τελευταία τους ὥρα θυμήθηκαν μὲ πόνο, ὅσα ἔκαναν στοὺς Χριστιανούς. Ὁ Βιγκέλιος Σατουρνῖνος (12), ποὺ πρῶτος ἐδῶ χρησιμοποίησε τὸ σπαθί του σέ μᾶς. Ὁ Κλαύδιος Λούκιος Ἐρμηνιανός (13) στὴν Καππαδοκία, ὀργισμένος γιὰ τὴν εἴσοδο τῆς γυναίκας τους σὲ αὐτὴν τὴν Ἐκκλησία, ἀπείλησε τοὺς Χριστιανοὺς μὲ σκληρότητα, μόνος στὸ πραιτώριο, ὑποφέροντας ἀπὸ μολυσματικὴ ἀσθένεια, τροφὴ τῶν σκουληκιῶν [γιὰ τὴν ἀκρίβεια δεξιώθηκε σκουλήκια], ἀκούστηκε νὰ λέει: «Μὴν τὸ μάθει κανείς, ὥστε νὰ μὴν χαροῦν οἱ Χριστιανοί, καὶ οἱ Χριστιανὲς γυναῖκες μὴν λάβουν θάρρος». Ἀργότερα ἀναγνώρισε τὸ λάθος του, ποὺ ἀνάγκασε τοὺς Χριστιανοὺς νὰ ἐκπέσουν τῆς πίστεώς τους μὲ τὰ μαρτύρια, καὶ σχεδὸν πέθανε Χριστιανός. Σὲ αὐτὴ τὴν συμφορὰ ποὺ συνέβη στὸ Βυζάντιο ὁ Καικίλιος Καπέλλας (14) ἀναφώνησε: «Χριστιανοὶ χαρεῖτε!».

5. Ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ ποὺ βλέπουν τοὺς ἑαυτοὺς τους ἀτιμώρητους, δὲν θὰ ξεφύγουν τὴν δίκαιη κρίση τοῦ Θεοῦ. Γιὰ σᾶς πραγματικὰ εὐχόμαστε ν\’ ἀποδειχθεῖ ἁπλὴ προειδοποίηση, τὸ ὅτι, ἀμέσως μόλις καταδίκασε ὁ ἴδιος Καικίλιος τὸν Μάβιλο (15) ἀπὸ τὸ Ἀδραμέντο (16) στὰ θηρία, ἐμφανίστηκαν σὲ σᾶς αὐτὰ τὰ προβλήματα, τώρα γι\’ αὐτὸ τὸν λόγο σταματῆστε τὸ αἷμα. Ἀναλογιστεῖτε τὸ μέλλον.

Κεφ. 4 1. Δὲν θέλουμε νὰ σᾶς φοβίσουμε, ἐμεῖς ποὺ δὲν φοβόμαστε· ἀλλὰ θέλουμε νὰ συμβουλεύσουμε τοὺς πάντες, ἂν εἶναι δυνατόν, «μὴ θεομαχεῖν». Μπορεῖτε νὰ ἐκτελεῖτε τὰ καθήκοντα τοῦ ἀξιώματός σας καὶ νὰ θυμάστε τὴν ἀνθρωπιά, διότι διαφορετικὰ θὰ εἶστε ὑπόλογοι. Διότι, δὲν σᾶς ἔχει ἐγγράφως (μαντάτο (17)) ἀνατεθεῖ νὰ καταδικάζετε σὲ ἐκτέλεση αὐτοὺς ποὺ ὁμολογοῦν, καὶ νὰ βασανίζετε ὅσους ἀρνοῦνται;

2. Κοιτάξτε, λοιπόν, μὲ ποιὸ τρόπο ἐνεργεῖτε ἐνάντια στὶς ἔγγραφες ὁδηγίες σας, ἀποσπώντας ἀπὸ τοὺς ὁμολογητὲς ἀρνήσεις. Ὥστε ἔτσι ἀναγνωρίζετε τὴν ἀθωότητά μας, μὲ τὸ νὰ μὴν μᾶς καταδικάζετε ἀμέσως μόλις ὁμολογοῦμε. Μὲ τὸ νὰ κάνετε ὅτι πιὸ ἀκραῖο γιὰ νὰ μᾶς ἐκμηδενίσετε, ταυτόχρονα στὴν ἀθωότητα ἐπιτίθεστε.

3. Ἀλλὰ πόσοι πραίτορες, πιὸ ἐπιτήδειοι καὶ πιὸ σκληροί, κατάφεραν κάτι γιὰ παρόμοιους λόγους! Ὅπως ὁ Κίνκιος Σεβῆρος (18), ὁ ὁποῖος ἀπὸ μόνος του στὴν Θύσδρη (19) πρότεινε ἀντίδοτο (20), μὲ ποιὸ διαφορετικὸ τρόπο μποροῦν ν\’ ἀπαντοῦν οἱ Χριστιανοὶ (ὥστε ν\’ ἀθωώνονται). Καὶ ὁ Βεσπρόνιος Κάντιντος (21), ὁ ὁποῖος ἀπέλυσε Χριστιανὸ γιὰ νὰ μὴν διαταραχθεῖ ἡ ἡσυχία τῆς πόλης ἐξαιτίας τῆς προσωπικῆς του ἱκανοποίησης. Καὶ ὁ Ἄσπερ (22), ὁ ὁποῖος ἄνθρωπο ποὺ ἀρνήθηκε μὲ μέτρια βασανιστήρια, δὲν τὸν ἐξώθησε νὰ θυσιάσει, δηλώνοντας μπροστὰ σὲ δικαστὲς καὶ δικηγόρους, ὅτι τοῦ εἶναι ἐπώδυνο νὰ προεδρεύει σὲ τέτοιες ὑποθέσεις. Ὁ Πουδέντιος (23) παρόμοια ἀπέλυσε ἕναν Χριστιανό, μὲ συνταρακτικὴ δήλωση γνωστοποίησε, ὅτι χωρὶς κατήγορο ἀρνεῖται ν\’ ἀκροασθεῖ ἄνθρωπο ἀκολουθώντας τὶς διαταγές.

4. Ὅλα αὐτὰ μποροῦν νὰ ἔρθουν ἐπισήμως σὲ γνώση σας ἀπὸ τοὺς συνηγόρους, οἱ ὁποῖοι εἶναι πρὸς ὑπεράσπισή μας, ἂν καὶ νομικὰ μιλοῦν, ὅπως θέλουν.

5. Ἕνας νοτάριος ἀπ\’ αὐτούς, ποὺ κατέχονταν ἀπὸ δαίμονα, εἶναι ἀπαλλαγμένος· καὶ κάποιος γνωστὸς γείτονας καὶ κάποιο ἀγόρι. Καὶ πόσοι εὐγενεῖς ἄνθρωποι (γιὰ νὰ μὴν μιλήσω γιὰ τὸν ἁπλὸ λαό), ποὺ κατέχονταν ἀπὸ δαίμονες καὶ ἀρρώστιες εἶναι ἀπαλλαγμένοι! Ἀκόμη καὶ ὁ Σεβῆρος, ὁ πατέρας τοῦ Ἀντωνίνου (24), θυμᾶται μὲ εὐγνωμοσύνη τοὺς Χριστιανούς. Διότι τὸν Χριστιανὸ Πρόκλο (25), τὸν ἐπονομαζόμενο Τορπακίονα, τὸν οἰκονόμο τῆς Εὐωδίας, ὁ ὁποῖος τὸν θεράπευσε ἀλείφοντάς τον μὲ ἔλαιον, τὸν ἀναζήτησε καὶ τὸν ἔκανε σύνοικό του στὸ παλάτι μέχρι τὸν θάνατό του. Καὶ ὁ Ἀντωνῖνος εἶναι γνωστὸ ὅτι μεγάλωσε μὲ χριστιανικὸ γάλα.

6. Ἀλλὰ καὶ ἐπιφανέστατες γυναῖκες καὶ ἐπιφανέστατους ἄνδρες ὁ Σεβῆρος, λαμβάνοντας γνώση ὅτι εἶναι στὴν ἐκκλησία μας, χωρὶς προϋποθέσεις καὶ ζημιές, ἀληθινά τοὺς παρεῖχε πιστοποιητικὸ καὶ ἐνάντια στὸν ὀργισμένο ὄχλο τοὺς παρέδωσε σέ μᾶς. Ἐπίσης, ὁ Μάρκος Αὐρήλιος ἀντιμετώπισε τὴν δίψα κατὰ τὴν διάρκεια τῆς γερμανικῆς ἐκστρατείας του μὲ τὴν προσευχὴ στὸν Θεὸ τῶν Χριστιανῶν στρατιωτῶν του (26). Πότε δὲν ξεπεράστηκαν οἱ ἀνομβρίες μὲ τὶς γονυκλισίες καὶ τὶς νηστεῖες μας; Σὲ τέτοιες περιπτώσεις καὶ ὁ κόσμος ἀπευθύνεται στὸν Θεὸ τῶν θεῶν, τὸν μόνο Παντοδύναμο. Στὸ ὄνομα τοῦ Κρόνου [οἱ ἐθνικοὶ] τὸν δικός μας Θεὸ ἐπικαλοῦνται.

7. Ἐξάλλου, τὴν ἐμπιστοσύνη δὲν ἀπογοητεύουμε, στὸν γάμο ποτὲ δὲν μοιχεύουμε, τὰ ὀρφανὰ περιμαζεύουμε μὲ εὐλάβεια, τοὺς ἔχοντες ἀνάγκη ἀναψύχουμε, δὲν ἀνταποδίδουμε κακὸ στὸ κακό. Διακρίνοντας, ὅσους ὑποκρίνονται ὅτι εἶναι τῆς ἐκκλησίας, ποιοὶ εἶναι οἱ ἴδιοι ἂς ἀρνηθοῦν. Ποιός, τελικά, μᾶς ἐγκαλεῖ γιὰ κάτι ἄλλο; Μὲ ποιὰ ἄλλη ὑπόθεση ἀσχολεῖται ὁ Χριστιανός, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἐκκλησία του, μὲ ποιὸ ἁμάρτημα, μὲ ποιὰ θηριωδία ποὺ τόσο καιρὸ κανεὶς δὲν ἐνέκρινε;

8. Γι\’ αὐτὴν τὴν ἀθωότητα, γι\’ αὐτὴν τὴν καλοσύνη, γιὰ δικαιοσύνη, γιὰ σεμνότητα, γιὰ πίστη, γιὰ ἀλήθεια, γιὰ τὸν ζῶντα Θεὸ παραδινόμαστε στὶς φλόγες· κι αὐτὸ δὲν συνηθίζεται, οὔτε γιὰ τοὺς ἱερόσυλους, οὔτε γιὰ ὅσους εἶναι δημόσιος κίνδυνος, οὔτε ἀκόμα γιὰ τοὺς τόσους πολλοὺς ποὺ ἐπιβουλεύονται τὸ αὐτοκρατορικὸ ἀξίωμα. Ἀκόμα καὶ τώρα, ἀπὸ τὸν διοικητὴ τῆς Λέγιο (27) καὶ τὸν διοικητὴ τῆς Μαυριτανίας, διώκονται οἱ δικοί μας, ἀλλὰ ἡ ποινὴ τοῦ ξίφους εἶναι ὁ μόνος τρόπος ποὺ ἐξαρχῆς διατάχθηκε νὰ ἀπειλούμαστε, ὥστε ν\’ ἀλλάζουμε γνώμη. Μόνο ποὺ ὅσο περισσότερο δοκιμαζόμαστε τόσο περισσότερες ἀνταμοιβὲς ἀκολουθοῦν.

Κεφ. 5. 1. Ἡ σκληρότητά σας εἶναι ἡ δόξα μας. Κοιτάξτε, παρόλα αὐτὰ καὶ ἄλλα παρόμοια ποὺ ὑποφέρουμε· ἀπὸ μόνοι μας φαινόμαστε νὰ προσερχόμαστε, σὰν νὰ πρόκειται νὰ μᾶς συμβεῖ κάτι καλό, κι αὐτὸ δὲν μᾶς φοβίζει, ἀλλὰ καθ\’ ὑπερβολὴ μᾶς προσκαλεῖ. Ὅταν ὁ Ἄρριος Ἀντωνῖνος (28) σοβάρεψε τὴν κατάσταση στὴν Ἀσία, ὅλοι ἐκεῖνοι οἱ Χριστιανοὶ πολίτες ἐμπρὸς στὴν δικαστικὴ ἕδρα σὰν μία γροθιὰ παρουσιάστηκαν. Τότε αὐτός, ἀφοῦ ἔστειλε μερικοὺς στοὺς δημίους γιὰ ἐκτέλεση, εἶπε στοὺς ὑπόλοιπους: «Ὦ δειλοί, εἰ θέλετε ἀποθνήσκειν, κρημνοὺς ἢ βρόχους ἔχετε».

2. Ἂν σᾶς ἱκανοποιεῖ νὰ γίνει τὸ ἴδιο κι ἐδῶ, τί θὰ κάνατε μὲ τόσους χιλιάδες ἀνθρώπους, τόσους πολλοὺς ἄνδρες καὶ γυναῖκες, κάθε φύλου, κάθε ἡλικίας, κάθε εὐγένειας [κοινωνικῆς ὁμάδας], ποὺ θὰ παρουσιαστοῦν σὲ σᾶς; Μὲ πόσες φωτιές, μὲ πόσα ξίφη θὰ γίνει ἡ δουλειά; Σὲ τί ἀγωνία θὰ εἶναι ἡ Καρχηδόνα, ἀποδεκατισμένη ἀπό σᾶς, ὅταν γείτονα, ὅταν συγκάτοικό σας ὁ καθένας στὰ θύματα θὰ ἀναγνωρίζει, ὅταν θὰ βλέπει ἄνδρες τῆς δικῆς του σειρᾶς καὶ γυναῖκες συζύγους, καὶ ὅλες τὶς ἀρχὲς τῆς πόλης νὰ ἐκπροσωποῦνται [ἢ αὐτοπροσώπως], καὶ τοὺς γνωστούς του, ἀκόμη καὶ συγγενεῖς, ἀκόμη καὶ φίλους.

3. Λυπηθεῖτε τοὺς ἑαυτούς σας, ἂν ὄχι ἐμᾶς. Λυπηθεῖτε τὴν Καρχηδόνα, ἂν ὄχι τοὺς ἑαυτούς σας. Λυπηθεῖτε τὴν ἐπαρχία, ἡ ὁποία θὰ ἀναταραχθεῖ ἀπὸ στρατιῶτες καὶ ἐχθρούς, ποὺ θὰ δοῦν τὶς προθέσεις σας νὰ γίνονται ἄνομα ἔργα.

4. Δὲν ἔχουμε κανέναν Κύριο, παρὰ μόνο τὸν Θεό. Αὐτὸς στέκεται ἐνώπιόν σας καὶ δὲν μπορεῖτε νὰ τὸν ἐξαφανίσετε, οὔτε νὰ τοῦ κάνετε τίποτα. Τοὺς ὑπόλοιπους ποὺ ἔχετε γιὰ κυρίους εἶναι ἁπλῶς ἄνθρωποι καὶ μιὰ μέρα θὰ πεθάνουν. Παρ\’ ὅλα αὐτὰ δὲν θὰ ἐρημωθεῖ αὐτὴ ἡ ἐκκλησία, ἀκόμη καὶ ὅταν φαίνεται κατακερματισμένη πάλι ἀνορθώνεται. Ὅσοι παρατηροῦν τὴν τόσο μεγάλη ὑπομονὴ (τῶν μαρτύρων), καθὼς μὲ πέτρες βάλλονται καὶ στὶς φωτιὲς ἀνεβαίνουν, (καὶ ἀναρωτιοῦνται) ποιὰ νὰ εἶναι ἡ αἰτία, ὅταν ἔρθουν εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας, καὶ αὐτοὶ ἀταλάντευτα πιστεύουν.

Σημειώσεις:

1. Ἡ πόλη Utica βρίσκεται στὴν σημερινὴ Τυνησία, βορειοδυτικὰ τὰ Καρχηδόνας. Θεωρεῖται ἡ πρώτη ἀποικία τῶν Φοινίκων στὴν περιοχή, ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ τὴν ἐτυμολογία τῆς λέξης. Ἡ ὀνομασία ἔχει ὡς ρίζα τὴν φοινικικὴ λέξη atiq (=ἀρχαῖος) σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὴν νεώτερη ἀποικία, τὴν Καρχηδόνα. Σήμερα σώζονται ἐρείπια τῆς πόλης.

2. Historiae Augustae Scriptores sex, σέλ. 75 : \”Crimini ei datum est quod adulteros uxoris promoverit, Tertullum, et Utilium, et Orphitum, et Moderatum, ad varios honores: quum Tertullum etiam prandentem cum uxore deprehenderit. De quo mimus in scena, praesente Antonino, dixit, quum stupidus nomen adulteri uxories a fervo quaereret, et ille diceret ter Tullus, et adhuc stupidus quaereret, respondit, jam dixi ter Tullus dicitur.\”

3. Ἐδῶ ὁ Τερτυλλιανὸς καλεῖ τὴν ἐκκλησία σέκτα (cum ad hanc sectam). Σέκτες ὀνομάζονταν τὸ σύνολο τῶν ὀπαδῶν κάθε φιλοσοφικῆς σχολῆς (philosophorum sectae, familiae, disciplinae), ὁπότε χρησιμοποιεῖ τὸν ὅρο γιὰ νὰ χαρακτηρίσει τοὺς πιστούς τοῦ Χριστοῦ, δηλ. Χριστιανούς. Ἀλλοῦ χρησιμοποιεῖ τὸ disciplinae.

4. Ἐδῶ βλέπουμε ὅτι ἡ ἀνοχὴ τῶν ἄλλων θρησκειῶν εἶναι πεποίθηση τῆς Ὀρθοδοξίας. Ὁποιαδήποτε διαφορετικὴ πρακτικὴ ἐφαρμόστηκε κατὰ καιρούς, δὲν βαραίνει τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἀλλὰ τοὺς πολιτικοὺς φορεῖς ἢ τὸν Ρωμαιοκαθολικισμὸ-φορέα τῆς φράγκικης ἐπεκτατικότητας. Ὅσοι διαφωνοῦν, μποροῦν ν\’ ἀνατρέξουν στοὺς ἱεροὺς πολέμους τοῦ Ἰσλὰμ καὶ μὲ μία πρόχειρη σύγκριση νὰ ἐντοπίσουν τὴν διαφορά.

5. Ὁ Decimus Clodius Septimius Albinus (π. 150 – 19 Φεβρ. 197 μ.Χ.) ὑπῆρξε Ρωμαῖος διοικητὴς τῆς Βρετανίας τὴν ἐποχὴ τοῦ αὐτοκράτορα Lucius Aurelius Commodus Antoninus (31 Αὐγ. 161 – 31 Δεκ. 192). Μετὰ τὴν δολοφονία τοῦ Publius Helvius Pertinax (31 Δεκ. 192 – 28 Μάρτ. 193), διαδόχου τοῦ Κόμμοδου, ἀνακηρύχτηκε αὐτοκράτορας ἀπὸ τὶς λεγεῶνες τῆς Γαλατίας καὶ τὶς Βρετανίας.

6. Ὁ Gaius Pescennius Niger (μεταξὺ 135 κ 140 – 194) ἦταν Ρωμαῖος διοικητὴς τῆς Συρίας καὶ ἀνακηρύχτηκε αὐτοκράτορας στὴν ἴδια περίοδο μὲ τὸν Ἀλβίνο. Ὁ τρίτος διεκδικητὴς ἦταν ὁ Lucius Septimius Severus (14 Ἀπρ. 193 – 211), ὁποῖος τελικὰ ἐπικράτησε. Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι τὸ Niger σημαίνει μαῦρος, ἐνῶ τὸ Albinus λευκός.

7. Ἐδῶ ὁ Τερτυλλιανὸς μᾶλλον ἀναφέρεται στὸν συγκλητικὸ Cassius Clemens, ὑποστηρικτὴ τοῦ Νίγερ στὴν ἐν λόγω διαμάχη. Δικάστηκε τὸ 195 μ.Χ. καὶ ὑπερασπίστηκε τὶς πράξεις του μὲ ἀξιοπρέπεια, γεγονὸς ποὺ ἔπεισε τὸν Σεβῆρο νὰ τοῦ χαρίσει τὴν ζωὴ καὶ νὰ τοῦ ἐπιτρέψει νὰ κρατήσει τὴν μισὴ περιουσία του. Τὸν ἀναφέρει ὁ Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκὴ Ἱστορία 75.9.

8. Σαφὴς ἀναφορὰ τοῦ Τερτυλλιανοῦ στὸν λόγο τοῦ Ἀπ. Παύλου, Πρὸς Ρωμαίους 13,1: «Πᾶσα ψυχὴ ἐξουσίαις ὑπερεχούσαις ὑποτασσέσθω. Οὐ γὰρ ἔστιν ἐξουσία, εἰμὴ ἀπὸ Θεοῦ· αἱ δὲ οὖσαι ἐξουσίαι ὑπὸ τοῦ Θεοῦ τεταγμέναι εἰσίν. Ὥστε ὁ ἀντιτασσόμενος τῇ ἐξουσίᾳ τῇ τοῦ Θεοῦ διαταγῇ ἀνθέστηκεν· οἱ δὲ ἀνθεστηκότες ἑαυτοῖς κρῖμα λήψονται».

9. Ἐδῶ βλέπουμε τὴν προέλευση τῆς λεγομένης «Βυζαντινῆς» πολιτικῆς ἰδεολογίας. Ἡ διαφορὰ στὴν τοποθέτησή μας ἔγκειται στὸ ὅτι δὲν θεωροῦμε τὴν πολιτικὴ ἰδεολογία τῆς ἐκχριστιανισμένης ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας/Ρωμανίας ὡς ἀποτέλεσμα τοῦ ἐκχριστιανισμοῦ της, ἀλλὰ ὡς συνέχεια τῆς ἤδη ἐπικρατούσας ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορικῆς ἰδεολογίας.

10. Ὁ Ἰλαριανὸς αὐτὸς ἀναφέρεται στὸ Μαρτύριον τῆς Ἁγίας Περπέτουας καὶ τῶν σὺν αὐτῇ τελειωθέντων (ἔκδ. ΕΠΕ, σελ. 265). Διορίσθηκε προκουράτορας τῆς ΒΔ Ἀφρικῆς, μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Μινουκίου Ὀππιανοῦ, πιθανὸν τὸ 202 μ.Χ.

11. Δὲς σημ. 1.

12. Ὁ Vigellius Saturninus ἀναφέρεται καὶ στὸ Μαρτυρολόγιον τοῦ Ἁγίου Σπεράτου καὶ τῶν συνοδῶν αὐτοῦ (ἔκδ. ΕΠΕ σελ. 245), γνωστὸ καὶ ὡς τῶν Σκυλλιτανῶν μαρτύρων, ἀπὸ τὴν πόλη Σκύλλιον, πλησίον τῆς Καρχηδόνας. Κατεῖχε τὸ ἀξίωμα τοῦ ἀνθύπατου ἐπὶ ὑπατείας τῶν Πραίσαντος καὶ Κλαυδιανοῦ. Τὸ μαρτύριο τοποθετεῖται στὸ 180 μ.Χ. Ἐδῶ ὁ Τερτυλλιανὸς τὸν κατηγορεῖ ὡς τὸν πρῶτο ποὺ ἔσυρε ξίφος κατὰ Χριστιανῶν, στὴν περιοχή του.

13. Δὲν εἶναι γνωστὸς ἀπὸ ἀλλοῦ.

14. Ὁ Caecilius Capella ὑπῆρξε διοικητὴς τοῦ στρατοῦ τοῦ Νίγηρα, ποὺ στρατοπέδευε στὸ Βυζάντιο. Ἡ πόλη αὐτὴ ὡς ὁρμητήριο τοῦ Νίγηρα στὸν παραπάνω ἀναφερθέντα ἐμφύλιο πόλεμο, πολιορκήθηκε καὶ παραδόθηκε στὸν στρατηγὸ τοῦ Σεβήρου, Μάριο Μάξιμο στὰ τέλη τοῦ 195 μ.Χ. Ἡ πολιορκία αὐτὴ κράτησε τρία χρόνια, τὰ παρ\’ αὐτῆς στὸν Δίωνα Κάσσιο LX.10-14.

15. Ὁ ἅγιος Μαβίλος μαρτύρησε τὸ 212 μ.Χ. κατὰ τὴν διάρκεια τῆς βασιλείας τοῦ Καρακάλα μὲ τὸν τρόπο καὶ στὸν τόπο ποὺ ἀναφέρει ἐδῶ ὁ Τερτυλλιανός. Ἡ μνήμη του τιμᾶται στὶς 4 Ἰανουαρίου.

16. Ἀποικία τῶν Φοινίκων στὴν Β. Ἀφρικὴ παλαιότερη τῆς Καρχηδόνας. Σήμερα Susse.

17. Τὸ mandatum ἦταν αὐτοκρατορικὴ διαταγὴ-ὁδηγία ποὺ ἀφοροῦσε θέματα δημόσιας διοίκησης.

18. Ὁ Cincius Severus ἦταν Ρωμαῖος συγκλητικός. Τὸ 183 μ.Χ. ὁρίστηκε curator aedium sacrarum ἐπὶ Κομμόδου. Στὴν ἐπιστολὴ αὐτὴ φαίνεται ὡς ἀνθύπατος τῆς Ἀφρικῆς, μᾶλλον ἐπὶ τοῦ ἰδίου αὐτοκράτορα. Ὁ Septimius Severus τὸν κατηγόρησε ὅτι προσπάθησε νὰ τὸν δηλητηριάσει καὶ τὸν ἐκτέλεσε τὸ 197 μ.Χ. Ἡ αἰτία εἶναι μᾶλλον ἡ ὑπογραφὴ ποὺ ἔβαλε ὁ Κίνκιος στὴν damnatio memoriae τῆς Συγκλήτου κατὰ τοῦ Σεβήρου.

19. Ἡ Thysdrus στὴν Β. Ἀφρικὴ ἦταν σημαντικὸ ἐμπορικὸ σταυροδρόμι, B τοῦ Hadrumentum (σημ.16). Στὴν πόλη αὐτὴ ὑπῆρχε ἐπισκοπικὴ ἕδρα. Σήμερα εἶναι ἕνα μικρὸ χωριὸ μὲ τὸ ὄνομα El Djem.

20. Ἐδῶ ὁ Τερτυλλιανὸς κάνει ἀναφορὰ στὴν κατηγορία ἐναντίον τοῦ Κίνκιου Σεβήρου. Ὁ ἄνθρωπος ποὺ κατηγορήθηκε ὅτι προσπάθησε νὰ δηλητηριάσει τὸν αὐτοκράτορα, προτείνει ἀντίδοτο γιὰ τοὺς κατηγορούμενους Χριστιανούς.

21. Ὁ Lucius Vespronius Candidus ὑπηρέτησε ὡς ἀνθύπατος τῆς Ἀφρικῆς πρὸς τὸ τέλος τῆς ἡγεμονίας τοῦ Κόμμοδου. Σύμφωνα μὲ ἐπιγραφικὰ εὑρήματα ὑπηρέτησε καὶ διοικητὴς τῆς Δακίας ἐπὶ τοῦ ἰδίου αὐτοκράτορα. Στὴν Historiae Augustae (Aelii Spartiani, Didius Julianus V.6:inter ceteros legatus est Vespronius Candidus, vetus Consulariw, olim miltibus invisus, ob durum et Fordidum imperium.) συγκαταλέγεται στοὺς ἐκπροσώπους ποὺ ἔστειλε ἡ Σύγκλητος, γιὰ νὰ πείσουν τὶς λεγεῶνες τοῦ Σεβήρου ν\’ ἀποσκιρτήσουν.

22. Ὁ Gaius Julius Asper διετέλεσε ὕπατος δύο φορές. Τὴν πρώτη ἐπὶ Κόμμοδου καὶ τὴν δεύτερη μαζὶ μὲ τὸν γιὸ του Gaius Julius Galerius Asper ἐπὶ Καρακάλα τὸ 212 μ.Χ. Στὸ ἐνδιάμεσο, πιθανὸν τὸ 209/210 μ.Χ. ἀνέλαβε καθήκοντα ἀνθύπατου στὴν Ἀφρική.

23. Ὁ Gaius Valerius Pudens ἦταν στρατηγός, διοικητὴς τῆς Κάτω Πανονίας, καὶ ἀργότερα τῆς ἔνθεν τοῦ Ρήνου Γερμανίας. Ἀπὸ τὸ 202 ἢ 203 ἕως τὸ 206 διοικητὴς στὴν Βρετανία. Ἀνθύπατος στὴν Ἀφρικὴ διετέλεσε τὸ 212 μ.Χ.

24. Marcus Aurelius Antoninus γνωστὸς ὡς Caracalla (211-217).

25. Ἄγνωστος κατὰ τὰ ἄλλα.

26. Πρόκειται γιὰ τὴν λεγεώνα Κεραυνὸς (legio fulminatrix). Τὸ περιστατικὸ ἐδῶ:
http://www.impantokratoros.gr/837BDDD5.el.aspx

27. Ἐννοεῖ τὴν Νουμιδία, ὅπου στάθμευε ἡ III λεγεώνα Augusta στὴν πόλη-στρατόπεδο Lambaesis. Τὰ ἐρείπια σώζονται σήμερα στὴν Ἀλγερία, στὸ χωριὸ Tazoult.

28. Ἔπαρχος στὴν Ἀσία τὸ 184-185.