Σχόλια μὲ ἀφορμὴ μία βράβευση
Στὶς 15 Μαΐου 2018, στὸν ἰστότοπο PRONEWS ἀναρτήθηκε ἡ ἀκόλουθη εἴδηση: «Τὸ Βραβεῖο Ἀριστείας Κλινικοῦ–Εργαστηριακοῦ Ἔργου καὶ Ἐφαρμογῆς Καινοτόμων Μεθόδων καὶ Τεχνικῶν ἀπονέμεται στὴν ἐπίκουρη Καθηγήτρια Ἐμβρυολογίας–Γενετικῆς στὴν Ὑποβοηθούμενη Ἀναπαραγωγὴ τοῦ Τμήματος Ἰατρικῆς τοῦ ΑΠΘ Αἰκατερίνη Χατζημελέτη. Ἡ τιμώμενη πραγματοποίησε γιὰ πρώτη φορὰ παγκοσμίως ἐφαρμογὴ κυτταροσκελετικῆς ἀνάλυσης φρέσκων ἀνθρώπινων ἐμβρύων σὲ ὅλα τὰ στάδια τῆς προεμφυτευτικῆς ἀνάπτυξης καὶ ἐφαρμογὴ γιὰ πρώτη φορὰ παγκοσμίως κυτταροσκελετικῆς ἀνάλυσης ἀνθρωπίνων ἐμβρύων μετὰ ἀπὸ κατάψυξη μὲ τὴ μέθοδο τῆς ὑαλοποίησης*…
Στὴν ἐρευνήτρια δωρήθηκαν γιὰ ἐρευνητικοὺς σκοποὺς 110 ἀνθρώπινες βλαστοκύστεις (ἔμβρυα στὴν 5η μετὰ τὴ γονιμοποίηση ἡμέρα)…».
Ἡ ἔρευνα σὲ ζῶντα ἀνθρώπινα ἔμβρυα ὁπωσδήποτε δημιουργεῖ πολλὰ ἐρωτήματα καὶ ζητήματα νομικά, δεοντολογικά, βιοηθικὰ καὶ θεολογικά. Τὰ αὐστηρὰ νομικὰ ζητήματα καλύπτονται ἀπὸ τὸ ἄρθρο 11 τοῦ νόμου 3305 τοῦ 2005 καὶ ἀπὸ τὰ ἄρθρα 13 καὶ 14 τοῦ Κώδικα Δεοντολογίας Ἰατρικῶς Ὑποβοηθουμένης Ἀναπαραγωγῆς τῆς Ἐθνικῆς Ἀρχῆς Ἰατρικῶς Ὑποβοηθουμένης Ἀναπαραγωγῆς. Βεβαίως ὁ νόμος ἀπαιτεῖ τὴν συναίνεση τῶν δοτὼν τῶν ἐμβρύων μετὰ ἀπὸ ἐνημέρωσή τους γιὰ τοὺς στόχους τῆς ἔρευνας. Τὸ ἐρώτημα εἶναι: Τί εἴδους ἐνημέρωση καὶ μὲ ποιὸν τρόπο αὐτὴ δίνεται στοὺς δότες ὥστε νὰ ἐξασφαλιστεῖ ἡ συναίνεσή τους; Μάλιστα στὸ ἄρθρο 14 τοῦ Κώδικα Δεοντολογίας ἀπαιτεῖται ἡ ἔγγραφη συναίνεση καὶ τῶν δύο γονέων, ἡ ὁποία, πρῶτον, παραχωρεῖ τὰ πλεονάζοντα ἔμβρυα κατὰ προτεραιότητα σὲ ἄλλο πρόσωπο πού ἐπιλέγει ὁ ἰατρὸς γιὰ ἐρευνητικοὺς σκοπούς, καὶ δεύτερον, ἀποδέχεται τὴν καταστροφὴ τῶν ἐμβρύων, καθιστώντας ἔτσι τοὺς γονεῖς συνυπεύθυνους καὶ συνένοχούς τῆς καταστροφῆς τῶν ζώντων ἐμβρύων τους. Ἐκ τῶν ἀνωτέρω συνάγεται ὅτι ἡ ἔρευνα σὲ ζῶντα ἀνθρώπινα ἔμβρυα εἶναι, ὑπὸ προϋποθέσεις νόμιμη. Είναι ὅμως καὶ ἠθική;
Τὰ βιοηθικά–βιολογικά ζητήματα πού συνδέονται μὲ τὴν ἔρευνα σὲ ἀνθρώπινα ἔμβρυα εἶναι καὶ τὰ σπουδαιότερα. Τὸ βασικότερο ζήτημα εἶναι ὁ καθορισμὸς τῆς ὑπόστασης τοῦ ἀνθρωπίνου ἐμβρύου στὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς του. Τί ἀκριβῶς εἶναι τὸ ἀνθρώπινο ἔμβρυο στὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς του; Εἶναι μιὰ ζῶσα βιολογικὴ ὀντότητα; Εἶναι ἕνας ἐν δυνάμει ἄνθρωπος ἢ μία ἔμψυχη ἀνθρώπινη ὕπαρξη σὲ ἀρχικὸ στάδιο ἀνάπτυξης; Στὶς δυτικὲς κοινωνίες, στὶς ὁποῖες περισσεύει ἡ ὑποκρισία, οἱ νομοθεσίες τοὺς ἐπιτρέπουν τὴν ἔρευνα σὲ ἀνθρώπινα ἔμβρυα μέχρι τὴν 14η ἡμέρα ἀπὸ τὴ γονιμοποίηση, ἐνῶ ὑποστηρίζουν τὴν προστασία τοὺς μετὰ τὴν 14η ἡμέρα. Ὅμως οἱ ἴδιες δυτικὲς νομοθεσίες ἐπιτρέπουν τὴν ἔκτρωση, δηλαδὴ τὴ θανάτωση τοῦ ἐμβρύου, σὲ πολὺ μεταγενέστερο στάδιο ἀνάπτυξης, τότε πού ἡ ἀνθρώπινη ἰδιότητα τοῦ ἐμβρύου δὲν ἀμφισβητεῖται ἀπὸ κανέναν. Ὁ ὁρισμὸς τῆς 14ης ἡμέρας ὡς νομικοῦ ὁρίου γιὰ τὸν πειραματισμὸ στὰ ἀνθρώπινα ἔμβρυα εἶναι ἐν πολλοῖς αὐθαίρετος καὶ στηρίζεται στοὺς ἰσχυρισμοὺς κάποιων συγχρόνων βιολόγων πού ὑποστηρίζουν ὅτι τὸ ἔμβρυο στὰ ἀρχικὰ στάδια ἀνάπτυξής του δὲν διαθέτει ἀναπτυξιακὴ ἀτομικότητα, χαρακτηρίζοντας τὸ πρὸ-ἔμβρυο γιὰ τὶς 2-3 πρῶτες ἑβδομάδες. Κατ’ αὐτοὺς τὸ πρὸ-ἔμβρυο δὲν εἶναι ἀνθρώπινη ὕπαρξη μὲ ἀτομικότητα καὶ ἄρα μὲ πλήρη δικαιώματα προστασίας τῆς ζωῆς του, ἀλλὰ ἕνα «βιολογικὸ ὑπόστρωμα» μὲ γενετικὴ μοναδικότητα, χωρὶς ἀναπτυξιακὴ ἀτομικότητα, πού ὅμως ἀποκτᾶ τὴν ἀνθρώπινη ἀτομικότητα μετὰ τὴν ἐμφύτευσή του στὴ μήτρα.
Ὅμως, σὲ ἀντίθεση μὲ τὰ παραπάνω, ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ἡ σύλληψη ἀναμφίβολα δημιουργεῖ ἕνα νέο καὶ πλήρη, ἂν καὶ ἀνώριμο, ὀργανισμὸ πού κατέχει ὅλες τὶς γενετικὲς πληροφορίες καὶ τὰ ἐπιγενετικὰ θεμέλια γιὰ μία αὐτὸ-διευθυνόμενη ἀνάπτυξη. Ἡ ἀνάπτυξη τοῦ ἐμβρύου χαρακτηρίζεται ἀπὸ μία κανονική, προβλέψιμη καὶ σύνθετη ἀλληλουχία γεγονότων, καὶ δὲν ὑπάρχει κάποια εἰδικὴ στιγμὴ πού ἡ ἀνθρώπινη ζωὴ γίνεται πιὸ ἄξια σεβασμοῦ καὶ ἀπόκτησης ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. Ἡ ἀξία της εἶναι ἐγγενής. Τό ἔμβρυο στὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς του δὲν εἶναι ἕνας ἐν δυνάμει ἄνθρωπος, ἀλλὰ ἕνας ἄνθρωπος ἐν ἐξελίξει καὶ μάλιστα ἔμψυχος σὲ πρώιμο στάδιο ἀνάπτυξης.
Στὸ ζήτημα τῆς ἀρχῆς τῆς ζωῆς ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔχει σαφῆ τοποθέτηση. Πρεσβεύει τὴν «ἐξ ἄκρας συλλήψεως» ἐμψύχωση τοῦ ἀνθρωπίνου ἐμβρύου. Τὸ ταυτόχρονο τῆς δημιουργίας τοῦ σώματος καὶ τῆς ψυχῆς ὑποστηρίζει τόσο ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης1 οσο καὶ ὁ Ἅγιος Ἀναστάσιος ὁ Σιναΐτης2. Τό κύτταρο πού προκύπτει ἀπὸ τὴ συνένωση σπερματοζωαρίου καὶ ὠαρίου, τὸ ζυγωτό, εἶναι ἔμψυχη ἀνθρώπινη ὕπαρξη. Ο ἄνθρωπος εἶναι μιὰ ψυχοσωματικὴ ὀντότητα καὶ ὁλότητα. Ἡ συμφυΐα αὐτὴ σώματος καὶ ψυχῆς εἶναι ἕνα μυστήριο. Ἀρχίζει ἀπὸ τὴ σύλληψη, ὅπου, κατὰ τὴν ἔκφραση τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, «ἡ ψυχὴ συνκτίζεται γηίνῳ σώματι» κατὰ τρόπο μυστικό, μὴ πλήρως κατανοητὸ καὶ μὴ ἐπιδεχόμενο ἐπιστημονικῆς ἔρευνας. Μάλιστα ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος στὸ βιβλίο του «Ἔπη Θεολογικὰ»3 υποστηρίζει ὅτι ἡ ψυχὴ εἶναι τελεία καὶ ὅταν ἀκόμη βρίσκεται στὸ ἔμβρυο, δὲν μπορεῖ ὅμως νὰ φανερώσει ὅλη της τὴν ἐνέργεια λόγω τῆς σωματικῆς ἀτέλειας τοῦ ἐμβρύου. Ἔτσι ἡ ψυχὴ στὴν ἀρχὴ σιωπᾶ, μετὰ ἀκοῦμε τὴν ἄτονη φωνή της καὶ μετὰ τὴν ὁλοκλήρωση τοῦ σώματος ἀφήνει νὰ ξεχύνεται ὅλη ἡ δύναμη, ἡ σοφία, ἡ σύνεση καὶ ἡ ἀρετή της. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μᾶς θέτουν ὡς προϋπόθεση τῆς βιολογικῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου τὴν ὕπαρξη ψυχῆς ἐντός τοῦ σώματος. Ἡ ψυχὴ εἶναι ἡ ζωοποιητικὴ τοῦ σώματος δύναμη. Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμάς 4,5 θεωρεί ὅτι ἡ λογικὴ καὶ ἡ νοερὰ φύση τῆς ψυχῆς ἔχει ὄχι μόνο οὐσία της τὴ ζωή, ἐξαιτίας τῆς ὁποίας παραμένει ἀθάνατος, μὴ ἐπιδεχόμενη διαφθορά, ἀλλὰ καὶ τὴν ἐνέργεια, πού ζωοποιεῖ τὸ συνημμένο σῶμα, γι’ αὐτὸ καὶ λέγεται ζωή του. Τὴν ἴδια γνώμη ἔχει καὶ ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός 6. Ἡ ζωοποιητικὴ δύναμη τῆς ψυχῆς ἐνεργεῖ διαμέσου τῶν σωματικῶν ὀργάνων. Κατὰ τὸν Ἅγιο Γρηγόριο τὸ Σιναΐτη7 καὶ τὸν Ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης 8 η ψυχὴ δείχνει τὶς κινήσεις τῆς ἐνεργώντας καὶ κινώντας τὰ τοῦ σώματος μέλη καὶ ὄργανα, τὸ καθένα πρὸς τὴ δική του ἐνέργεια. Σύμφωνα λοιπὸν μὲ τὶς πιὸ πάνω θέσεις τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας, ἡ ψυχὴ ὑπάρχει ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ τῆς σύλληψης, παραμένει στὸ σῶμα, ἀσκώντας τὴν ζωοποιό της ἐνέργεια, μέχρι τὴ στιγμὴ πού ἡ ἀναχώρησή της ἀπὸ αὐτὸ σηματοδοτεῖ τὸν θάνατο τοῦ σώματος. Ἑπομένως, δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει ζωὴ χωρὶς τὴν ὕπαρξη ψυχῆς στὸ σῶμα, εἴτε αὐτὸ εἶναι τὸ μονοκύτταρο σῶμα τοῦ ζυγωτοῦ εἴτε τὸ πολυκύτταρο σῶμα τοῦ ἐνήλικα. Θὰ πρέπει πάντως νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἅπαξ καὶ δημιουργεῖται ἕνα ἀνθρώπινο ἔμβρυο, αὐτὸ εἶναι προορισμένο νὰ ζήσει στὴν αἰωνιότητα, γιατί ἡ ψυχή του οὔτε καταστρέφεται οὔτε χάνεται, ὅπως μαρτυρεῖ καὶ ὁ Ἅγιος Ἀναστάσιος ὁ Σιναΐτης: «καὶ γὰρ καὶ ἐκ τῶν ἐμβρύων ἢ ἐκτρωμάτων, αἳ ψυχαὶ οὐ θανατοῦνται, οὐδὲ ἀπολλυνται, ἀλλὰ σὺν ἠμῖν πρὸς τὸν Θεὸν ἐν τὴ ἀναστάσει ἐπισυνάγονται τῇ ἀρρήτῳ ἐνεργείᾳ καὶ παντοδυνάμῳ τοῦ Θεοῦ»9. Εἶναι σίγουρο ὅτι τὰ καθ’ οἱονδήποτε τρόπο καταστραφέντα ἀνθρώπινα ἔμβρυα θὰ συναντήσουν στὴν αἰωνιότητα καὶ τοὺς γονεῖς τους καὶ τοὺς καταστροφεῖς τους.
_________________________________________
* Ἡ μέθοδος ταχείας κρυοσυντήρησης ὠαρίων καὶ ἐμβρύων πού ἀλλιῶς ὀνομάζεται ὑαλοποίηση (Vitrification) ἀποτελεῖ μιὰ σχετικὰ πρόσφατη μέθοδο σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν παραδοσιακὰ χρησιμοποιούμενη προοδευτικὴ ἐλεγχόμενη κατάψυξη. Ὁ γρήγορος ρυθμὸς ψύξης μειώνει σημαντικὰ τὴ δημιουργία κρυστάλλων.
- Γρηγορίου Νύσσης, Περὶ ψυχῆς καὶ Ἀναστάσεως, PG 46, 125.
- Ἀναστασίου Σιναΐτου, Ἐρωτήσεις καὶ Ἀποκρίσεις, Ἐρωτ. 91η, PG 89, 724.
- Γρηγορίου Θεολόγου, Ἔπη Θεολογικά, Βιβλ. Ά΄, Ἔπη Δογματικά, Ἢ Περὶ Ψυχῆς, PG 37, 453–454.
- Γρηγορίου Παλαμᾶ, Κεφάλαια Φυσικά, Θεολογικὰ κλπ., Φιλοκαλία, ἔκδ. ΑΣΤΗΡ, τόμος Δ΄, κέφ. Λ΄, σ. 143.
- Γρηγορίου Παλαμᾶ, ὄπ. π., κέφ. ΛΗ΄, σ. 146.
- Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις Ὀρθοδόξου Πίστεως, Βιβλ. Β΄, κέφ. 12, PG 94, 924.
- Γρηγορίου Σιναΐτου, Κεφάλαια Πάνυ Ὠφέλιμα, Φιλοκαλία, τόμ. Δ΄, κέφ. ΠΑ΄, 42.
- Γρηγορίου Νύσσης, ὄπ. π., PG 46, 29.
- Ἀναστασίου Σιναΐτου, ὄπ. π., PG 89, 725.
