Τέλη τοῦ 19ου αἰώνα ἀρχὲς τοῦ 20ου, καὶ στὸ Μοναστήρι, μία ἑλληνόψυχη πόλη τῆς Μακεδονίας, θὰ ἀνθίσουν τὰ Ἑλληνικὰ Γράμματα καὶ ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμός. Ἀρρεναγωγεία, Παρθεναγωγεῖα, Ἀστικὲς Σχολές, Νηπιαγωγεῖα, Φιλεκπαιδευτικοὶ Σύλλογοι θὰ ἱδρυθοῦν καὶ θὰ συντηρηθοῦν μὲ δαπάνες Μεγάλων Εὐεργετῶν, μὲ τὴ συνδρομὴ πολιτιστικῶν συλλόγων, τῆς Μητροπόλεως Πελαγονίας, τοῦ Ἑλληνικοῦ Προξενείου, ἀλλὰ καὶ μὲ τὸ ὑστέρημα τῶν ἁπλῶν πολιτῶν.
Κι ἦταν ἡ ἄνοδος αὐτὴ τῶν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων καὶ τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ἡ ἑλληνικὴ ἀπάντηση ἀπέναντι στὴν κάθε ξενοκίνητη προπαγάνδα. Γιατί ἡ προσάρτηση ἐκείνης τῆς περιοχῆς ἦταν τὸ ὄνειρο κάθε Βαλκάνιου.
Οἱ Μοναστηριῶτες ἦταν ὑπερήφανοι γιὰ τὰ σχολεῖα τους. Τὸ μεγαλύτερο καύχημά τους ἦταν τὸ Γυμνάσιό τους. Καὶ πῶς νὰ μὴν ἦταν; Ἀφοῦ μὲ τὸ ἀπολυτήριό του καὶ μόνο μποροῦσαν οἱ ἀπόφοιτοί του νὰ ἐγγραφοῦν στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν χωρὶς εἰσαγωγικὲς ἐξετάσεις. Γίνονταν ἀκόμα δεκτοὶ καὶ στὸ Πανεπιστήμιο τῶν Παρισίων. Τέτοιο ἦταν τὸ ἐπίπεδό τῆς ἑλληνικῆς καὶ τῆς γαλλικῆς γλώσσας στὸ ὁποῖο ἔφταναν οἱ ἀπόφοιτοί του, ὥστε λένε πώς καθένας ἀπὸ αὐτοὺς μποροῦσε νὰ γίνει συντάκτης Ἑλληνογαλλικοὺ λεξικοῦ!
Στὸ Γυμνάσιο στεγαζόταν πλουσιότατη βιβλιοθήκη, ἐνῶ γιὰ τὴ διδασκαλία τῶν θετικῶν μαθημάτων χρησιμοποιοῦνταν τὰ πλέον σύγχρονα ἐποπτικὰ ὄργανα. Σύμφωνα μὲ τὸ μαθητολόγιο τοῦ Γυμνασίου,πού ἔφτασε μέχρι τὶς μέρες μας, στὸ Γυμνάσιο Μοναστηρίου κατὰ τὸ σχολικὸ ἔτος 1911-1912 φοιτοῦσαν 250 μαθητές. Τὸ Γυμνάσιο κτίσθηκε τὸ 1885 μὲ δαπάνες τοῦ Βαρώνου Νικολάου Δούμπα.
Δύο Μοναστηριῶτες ἀδελφοί, ὁ Ἰωάννης καὶ ὁ Θεοχάρης Δημητρίου, οἱ ὁποῖοι πλούτισαν ἀπὸ τὸ ἐμπόριο τοῦ βαμβακιοῦ στὴν Αἴγυπτο, πρόσφεραν τὸ 1880 τέσσερις χιλιάδες λίρες στερλίνες, γιὰ νὰ κτιστεῖ τὸ περίφημο Κεντρικὸ Παρθεναγωγεῖο Μοναστηρίου, στὸ ὁποῖο φοιτοῦσαν 500-600 μαθήτριες. Στὴ συνέχεια διέθεσαν ἄλλες 3.000λίρες γιὰ νὰ κτιστεῖ στὸν περίβολο τοῦ Παρθεναγωγείου καὶ Νηπιαγωγεῖο. Μὲ δικές τους δαπάνες κτίσθηκε καὶ ἡ Γ Θεοχάρειος Δημοτικὴ Σχολή, καθὼς καὶ τὸ Νοσοκομεῖο Μοναστηρίου «Ὁ Εὐαγγελισμός».
Ἀπὸ τὸ Βουκουρέστι, ὅπου διαβιοῦσε, ὁ Δημήτριος Μουσίκος δίνει χρήματα γιὰ νὰ κτιστεῖ στὸ Μοναστήρι Ἀστικὴ Σχολή. Ἔτσι κτίζεται ἡ Μουσίκειος Ἀστικὴ Σχολή, στὴν ὁποία φοιτοῦσαν 450-550 μαθητές. Ἔνας ἀκόμα Ἕλληνας ἀπὸ τὴν Ὀδησσό, ὁ Ἰωάννης Κοντούλης, πρόσφερε χρήματα γιὰ νὰ κτιστεῖ στὸ Μοναστήρι Δημοτικὴ Σχολή, τὸ Δημοτικὸ Σχολεῖο τῶν Λόφων, ὅπως ὀνομάστηκε.
Κατὰ τὸ σχολικὸ ἔτος 1884-1885 στὸ Μοναστήρι θὰ λειτουργήσει καὶ ἱερατικὴ Σχολή. Σκοπὸς τῆς λειτουργίας της, νὰ δώσει μορφωμένους κληρικοὺς ἀλλὰ καὶ ἱκανὰ στελέχη, τὰ ὁποῖα θὰ ἀποστέλλονταν στὰ χωριὰ τῆς Μακεδονίας, γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσουν τὴ Βουλγαρικὴ διείσδυση στὴν περιοχή.
Ἐκτὸς ἀπὸ σχολεῖα στὸ Μοναστήρι θὰ ἱδρυθοῦν φιλανθρωπικοὶ καὶ πολιτιστικοὶ σύλλογοι μὲ τεράστια ἐθνικὴ δράση.
Ἡ φιλεκπαιδευτικὴ ἀδελφότητα «Καρτερία», ἡ ὁποία θὰ ἱδρυθεῖ στὰ 1880, θὰ φροντίσει γιὰ τὴ συντήρηση τῶν σχολείων στοὺς πτωχοὺς οἰκισμούς, διαθέτοντας χρήματα γιὰ τὴ μισθοδοσία τῶν δασκάλων καὶ προσφέροντας σχολικὰ ἐγχειρίδια καὶ ρουχισμὸ σὲ ἄπορους μαθητές. Μὲ δαπάνες τῶν μελῶν της θὰ ὀργανωθεῖ πλούσια βιβλιοθήκη καὶ ἀναγνωστήριο.
Ἡ «Φιλόπτωχος Ἀδελφότης τῶν Ἑλληνίδων Κυριῶν», πού θὰ ἱδρυθεῖ στὸ Μοναστήρι τό 1903, ὀργανώνει μία τεχνικὴ Σχολή, τὴν «Ἐργάνη Ἀθηνᾶ», στὴν ὁποία φτωχὰ κορίτσια θὰ μποροῦσαν νὰ διδαχθοῦν διάφορες τέχνες, ὅπως κοπτική, ραπτική, κέντημα,ὕφανση, ὥστε μὲ τὶς τέχνες αὐτὲς νὰ μποροῦν νὰ ἐξασφαλίζουν τὰ ἀναγκαία γιὰ τὴ συντήρησή τους.
Στὰ 1859 ἁπλοὶ πολίτες ἀπὸ τὸ Μοναστήρι καὶ ἀπὸ κάποια γειτονικὰ χωριὰ ἱδρύουν τὸν «Σύλλογο» ἢ «Δημοτικὸ Κατάστημα». Ὀργανώνουν πλούσιο ἀναγνωστήριο μὲ σκοπὸ τὴν ἐκπαίδευση τῶν ἐνηλίκων, στὸ ὁποῖο καθημερινὰ κανεὶς μποροῦσε νὰ βρεῖ μία γαλλικὴ καὶ μία γερμανικὴ ἐφημερίδα.
Τὸ 1903 θὰ ἱδρυθεῖ στὸ Μοναστήρι ὁ Σύλλογος τῶν «Φιλόμουσων», μὲ σκοπὸ νὰ διδάξει στὰ μέλη του χοροὺς καὶ μουσικὰ ὄργανα. Ὁ Σύλλογος διέθετε καὶ ἀναγνωστήριο, ὅπου οἱ μαθητὲς μποροῦσαν νὰ μελετήσουν, ἐκτὸς ἀπὸ βιβλία, ἐφημερίδες καὶ περιοδικὰ ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη, τὴ Σμύρνη καὶ διάφορες εὐρωπαϊκὲς χῶρες.
Ἀκόμη καὶ οἱ μαθητὲς τοῦ Μοναστηρίου εἶχαν ἱδρύσει τὸ δικό τους φιλεκπαιδευτικὸ σύλλογο, τὴ «Μέλισσα», ὁ ὁποῖος πρόσφερε δωρεὰν βιβλία σὲ ἄπορους μαθητὲς καὶ στήριζε μὲ κάθε τρόπο οἰκονομικὰ μαθητὲς πού οἱ οἰκογένειές τους δὲν μποροῦσαν νὰ τοὺς παρέχουν τὴ δυνατότητα νὰ μορφωθοῦν.
Κάποτε στὸ Μοναστήρι τῶν Γραμμάτων καὶ τῶν Μεγάλων Εὐεργετῶν τὸ εἶχαν καταλάβει ὅλοι, μικροὶ καὶ μεγάλοι, πλούσιοι καὶ φτωχοί, πῶς καλλιεργώντας τὴν Παιδεία καὶ τὰ Γράμματα θὰ μποροῦσαν νὰ διατηρήσουν τὴν ἑλληνική τους ταυτότητα, νὰ ἀντισταθοῦν στὴν κάθε προπαγάνδα.
Καὶ ὁ ἀγώνας τοὺς ἐκεῖνος ἴσως νὰ βοηθήσει κι ἐμᾶς σήμερα νὰ καταλάβουμε τί προσπαθοῦν νὰ πετύχουν ἐκεῖνοι πού ὑποβιβάζουν στὰ σύγχρονα ἑλληνικὰ σχολεῖα τὴν ποιότητα τῆς γνώσης. Ἐκεῖνοι πού στεροῦν ἀπὸ τὰ σημερινὰ Ἑλληνόπουλα τὴ δυνατότητα μιᾶς οὐσιαστικῆς Παιδείας.Ἐκεῖνοι πού θέλουν νὰ τὰ ἀποκόψουν ἀπὸ τὶς ρίζες τους καὶ τὶς αἰώνιες ἀξίες τῆς ἑλληνικῆς φυλῆς.
