Ὅλα σχεδὸν τὰ παρακάτω, λήφθηκαν ἀπὸ τὸ ἄρθρο τοῦ ὁμότιμου καθηγητῆ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Γεωργίου Π. Πατρώνου, μὲ τίτλο: “Ἡ σφαγὴ τῶν νηπίων κατὰ τὴν Καινὴ Διαθήκη”, ποὺ δημοσιεύθηκε στὸ ἔνθετο περιοδικὸ “Ἱστορικά” (Νὸ 216), τῆς Ἐλευθεροτυπίας 18 Δεκεμβρίου 2003 σέλ. 34-41.
*****
Ἡ ἑορτὴ πρὸς τιμὴν “τῶν 14.000 ἀναιρεθέντων νηπίων”, ἀποτελεῖ γιὰ πολλοὺς ἀπίστους σκάνδαλο, καθὼς ὁ ἀριθμὸς τῶν νηπίων ποὺ δολοφόνησε ὁ Ἡρώδης γιὰ νὰ σκοτώσει τὸν Χριστό, ἦταν πολὺ μικρότερος. Ὅμως, οἱ ἄνθρωποι αὐτοί ἀγνοοῦν, ὄχι μόνο τὴ βαθύτερη σημασία τοῦ γεγονότος τῆς σφαγῆς τοῦ Ἡρώδη ἀλλὰ καὶ τὶς συμβολικὲς διαστάσεις τοῦ ἀριθμοῦ αὐτοῦ.
*****
Τί δείχνει ἡ ἱστορία
Ὑπὸ τοὺς αὐστηροὺς ὅρους τῆς ἐπιστημονικῆς ἱστορικῆς ἀκρίβειας, ὁ ἀριθμὸς τῶν 14.000 θανατωθέντων νηπίων κατὰ τὴν παράδοση δημιουργεῖ – ἀκόμα καὶ γιὰ τὰ δεδομένα τοῦ δολοφόνου Ἡρώδη- ἀνυπέρβλητα προβλήματα. Σύμφωνα μὲ τὶς πληροφορίες πού μᾶς παρέχουν οἱ πηγὲς καὶ ἰδιαίτερα ὁ Ἰουδαῖος ἱστορικὸς Φλάβιος Ἰώσηπος – σύγχρονος τῶν Εὐαγγελιστῶν Λουκᾶ καὶ Ἰωάννη – καὶ ἄρα καλὸς γνώστης τῆς ἐποχῆς τῶν εὐαγγελικῶν γεγονότων – ἡ κωμόπολη τῆς ἀρχαίας Βηθλεὲμ καὶ τὰ περίχωρά της θὰ πρέπει τότε νὰ εἶχαν πληθυσμὸ ἴσως λίγο μεγαλύτερο ἀπὸ χιλίους κατοίκους. Ἡ σφαγὴ τῶν ἀρρένων νηπίων “ἀπὸ διετοῦς καὶ κατωτέρω” δὲν θὰ ἦταν, ἑπομένως, στὴν πραγματικότητα δυνατὸ νὰ ἀφορᾶ περισσότερα ἀπό 30 ἤ τὸ ἀνώτατο 40, μὲ βάση τὰ στατιστικὰ δεδομένα ποὺ προκύπτουν ἀπὸ τὴν πληθυσμιακὴ κατανομὴ τῆς συγκεκριμένης περιοχῆς.
Ἕνας τέτοιος ἀριθμὸς θὰ καθιστοῦσε πολὺ πιὸ πιθανὸ, κατὰ τοὺς ἱστορικούς, ὁ Ἡρώδης νὰ ἀποτόλμησε ὄντως ἀκόμη ἕνα τραγικὸ ἐγχείρημα, προκειμένου νὰ διασφαλίσει τὴν ἐξουσία του ἀπὸ τὴν ἔσω καὶ ὑποθετικὴ ἀπειλῆ τῆς ἐμφανίσεως ἑνὸς διεκδικητῆ τοῦ θρόνου. Ἡ “ἀναίρεση” μερικῶν δεκάδων νηπίων, ἄσημων ἀγροτικῶν οἰκογενειῶν μίας ἀπομακρυσμένης καὶ ἀγνοημένης περιοχῆς, δὲν θὰ ἀποτελοῦσε “παρὰ μόνο ἕνα μικρὸ καὶ ἀσήμαντο ἐπεισόδιο” στὸν βίο καὶ τὴν πολιτεία του, ὅπως εὔστοχα παρατηρεῖ ἕνας σύγχρονος ἐρευνητής, ἕνα πταῖσμα σὲ σύγκριση μὲ τὰ ἄλλα του ἐγκλήματα, ποὺ δὲν ἐπιβάρυνε αἰσθητὰ τὸν ἤδη μακρὺ κατάλογο τῶν θυμάτων τῆς καχυποψίας του καὶ δὲν διαφοροποιοῦσε ἰδιαίτερα τὴν οὕτως ἢ ἄλλως ἔκρυθμη τοπικὴ κατάσταση, ὥστε νὰ προκαλέσει τὴν παρέμβαση τῆς Ρώμης στὸ συγκεριμένο ζήτημα.
Ἐν προκειμένῳ, εἶναι γεγονὸς ὅτι πουθενὰ στὰ ἱερὰ κείμενα τῶν Εὐαγγελίων δὲν καταγράφεται συγκεκριμένος ἀριθμὸς “ἀναιρεθέντων νηπίων”. Ἡ ἀναφορὰ στὴ σφαγὴ “χιλιάδων ὄντων δεκατεσσάρων” ἀρρένων τέκνων προέρχεται ἀντίθετα ἀπὸ τὴν ἱερὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας – ἀπὸ τὸ ἐορτολογικὸ Συναξάρι τῆς συγκεκριμένης ἡμέρας – καὶ μάλιστα μὲ τὴν ἐπισήμανση ὅτι τὰ νήπια αὐτὰ ἐντάσσονται στὸ χῶρο τῶν Μαρτύρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ θεωροῦνται ὡς οἱ πρῶτοι ἀνώνυμοι καὶ “ἀναρίθμητοι” μάρτυρες τῆς Χριστιανικῆς πίστεως. Αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ στοιχεῖο προσδίδει, ἑπομένως, στὸ ὅλο ζήτημα, παράλληλα πρὸς τὴν ἱστορική καὶ μία ἰδιαίτερη “συμβολική” παράμετρο, ποὺ καθιστὰ ἀπαραίτητη τὴ θεολογικὴ ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση.
*****
Ἡ Θεολογικὴ σημειολογία τοῦ ἀριθμοῦ τῶν “ἀναιρεθέντων νηπίων”.
Ὅπως ἤδη ἐπισημάνθηκε, τὰ Εὐαγγέλια δὲν ἐπέχουν θέση “χρονικῶν” ἢ ἁπλῶν “δημοσιογραφικῶν ἐκθέσεων” ἐπὶ τῶν ἱστορικῶν γεγονότων. Σκοπός τους δὲν εἶναι ἡ ἁπλὴ ἐνημέρωση κάποιων ἀναγνωστῶν, ἀλλὰ ἡ πνευματικὴ καθοδήγηση καὶ ἡ θεολογικὴ παίδευση τῶν πιστῶν στὸ πλαίσιο τοῦ καατηχητικοῦ καὶ ποιμαντικοῦ ρόλου τῆς Ἐκκλησίας. Ὑπὸ τὸ πρίσμα αὐτό, ἡ σφαγὴ τῶν νηπίων ἔχει ἰδιαίτερο θεολογικὸ νόημα γιὰ τὰ ἱερὰ κείμενα, καὶ ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση καὶ κατανόηση τῆς σημειολογίας τῶν γεγονότων στὴν εὐαγγελικὴ διήγηση.
Στὴν παράδοση τοῦ Ἰουδαϊκοῦ λαοῦ καὶ τὴ θεολογία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ὑπῆρχε τὸ “ἱστορικό” προηγούμενο ἀκόμη μίας δίωξης καὶ “σφαγῆς”. Συγκεκριμένα, ἡ ἐξιστόρηση τοῦ βιβλίου τῆς Ἐξόδου ἐμφανίζει τὸν ἀλλοεθνῆ καὶ ἀλλόθρησκο Φαραὼ τῆς Αἰγύπτου νὰ εἶχε διατάξει τὴ θανάτωση μὲ πνιγμὸ στὸ Νεῖλο ποταμὸ τῶν ἀγοριῶν τῶν Ἰσραηλιτῶν, μία πραγματικὴ γενοκτονία, ποὺ σκοπὸ εἶχε τὴ μείωση τοῦ ἀριθμοῦ τῶν δούλων Ἑβραίων, οἱ ὁποῖοι αὐξάνονταν μὲ ἀνησυχητικὸ ρυθμὸ στὴ χώρα.
Τὸ στοιχεῖο αὐτὸ ἀξιοποιήθηκε ἀπὸ τοὺς ἱεροὺς συγγραφεῖς τῆς Καινῆς Διαθήκης ὡς θεολογικὸ προηγούμενο στὴ γλώσσα τῆς ἑρμηνευτικῆς “προτύπωσης” γιὰ τὴν παράλληλη θεολογικὴ προσέγγιση καὶ ἑρμηνεία τοῦ ἀντίστοιχου γεγονότος τῆς σφαγῆς τῶν νηπίων ἀπὸ ἕνα “νέο Φαραώ”, τὸν ἀλλόθρησκο καὶ μισητὸ βασιλιὰ τῆς Ἰουδαίας Ἡρώδη. Ὅπως ὁ παλιὸς Φαραὼ ἐξέφραζε τὶς ἀντίπαλες δυνάμεις τοῦ σκότους καὶ τῆς καταπίεσης ἀντιδρώντας στὰ “σημεῖα” τῆς ἐφαρμογῆς τοῦ σχεδίου τοῦ Θεοῦ για τὴ σωτηρία καὶ ἱστορικὴ καταξίωση τοῦ Ἰσραήλ, καὶ ὅπως φόνευσε παιδιὰ γιὰ νὰ μὴν γεννηθεῖ ὁ πρῶτος προφήτης τῆς Ἐξόδου ὁ Μωυσῆς, ἔτσι καὶ ὁ Ἡρώδης ὡς “νέος Φαραώ” ἐνσαρκώνει μὲ τὶς πράξεις του τὶς ἴδιες δαιμονικὲς δυνάμεις. Παρεμποδίζει τὴν ἔλευση τοῦ Σωτήρα τοῦ κόσμου καὶ τὴν ἱστορικὴ καταξίωση τοῦ νέου Ἰσραὴλ τῆς Ἐκκλησίας.
Κατὰ τὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Ματθαίου, ὁ Ἰησοῦς ἀποκαλύπτεται ἀπὸ τὴ βρεφικὴ ἤδη ἡλικία ὡς ὁ Χριστὸς καὶ ὁ Κύριος, ὁ ἀπεσταλμένος τοῦ Θεοῦ γιὰ τὴ σωτηρία τοῦ κόσμου. Καὶ ὁ Ἡρώδης, ποὺ κατὰ ἕνα μανιακὸ καὶ παράφρονα τρόπο “ζητεῖ τὴν ψυχὴν τοῦ Παιδίου”, φανερώνεται μὲ τὶς ἐνέργειές του ὡς ἐκπρόσωπος τῶν δυνάμεων τοῦ κακοῦ καὶ παρουσιάζεται μὲ τὴ μορφὴ Ἀντιχρίστου (Δὲς Ἀποκάλυψη κέφ. 12/ἴβ΄). Ὁ ἰσχυρός τοῦ παρόντος, ὅμως, εἴναι ὁ οὐσιαστικὰ ἀδύναμος καὶ τὸ εὐάλωτο Βρέφος θὰ ἀναδειχθεῖ ὁ τελικὸς νικητής. Τὸ γεγονὸς τῆς σφαγῆς τῶν νηπίων ἀποκτᾶ, ἔτσι, καὶ μία σωτηριολογικὴ καὶ ἐσχατολογικὴ προοπτική, ἐφόσον ἐντάσσεται παράλληλα μεταξὺ τῶν “σημείων τῶν ἐσχάτων” ποὺ προϊδεάζουν καὶ προετοιμάζουν γιὰ τὴν τελικὴ συντριβὴ τοῦ κακοῦ καὶ τὴν ἐπικράτηση τοῦ καλοῦ.
Σὲ αὐτὴ τὴ γραμμὴ τῆς θεολογικῆς σημειολογίας, ἡ σφαγὴ τῶν νηπίων φέρνει ἐπίσης στὸ νοῦ καὶ τὴν προφητεία τοῦ Ἱερεμία, ὁ ὁποῖος ἑπτὰ αἰῶνες πρὶν εἶχε προαναγγείλει προφητικὰ καὶ περιγράψει ποιητικὰ τὴν ἀκόλουθη ἀποκαλυπτικὴ σκηνή: “Φωνὴ ἐν Ραμᾷ ἠκούσθη, θρῆνος καὶ κλαυθμὸς καὶ ὀδυρμὸς πολύς. Ραχὴλ κλαίουσα τὰ τέκνα αὐτῆς καὶ οὐκ ἤθελε παρακληθῆναι, ὅτι οὐκ εἰσίν” (Ἱερεμίας 31/λά΄ 15). Ὁ ἱστορικὸς εὐαγγελιστὴς Ματθαῖος κάνει χρήση τῆς προφητικῆς αὐτῆς ρήσης καὶ θεολογεῖ ἑρμηνευτικὰ πάνω στὸ σύγχρονό του γεγονὸς τοῦ “θρήνου, τοῦ κλαυθμοῦ καὶ τοῦ ὀδυρμοῦ” τῆς Βηθλεὲμ (Ματθαῖος 2/β΄ 18). Ἡ ἀρχαία προφητεία ἀναφερόταν στὶς θυσίες κατὰ τὴν ἔξοδο τοῦ παλαιοῦ Ἰσραὴλ ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο. Καὶ ὅπως τότε ὁ Μωυσῆς μαζὶ μὲ τὸν Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ ὁδήγησαν τὸ λαὸ τοῦ Θεοῦ μακριὰ ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο καὶ τὴν “αἰγυπτιώδη ἀνελευθερία”, ἀπὸ τὸν Φαραὼ καὶ τὴ φαραωνικὴ δουλεία πρὸς τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας καὶ τῆς ἐλευθερίας, ἔτσι καὶ τώρα ἕνας “νέος Μωυσῆς” καὶ “νέος Ἰησοῦς” θὰ ὁδηγήσει τὸ λαό του σὲ μία νέα ἔξοδο πρὸς μία νέα γῆ τῆς ἐπαγγελίας, πρὸς μία ἐσχατολογικὴ χώρα ἐλευθερίας καὶ ἀξιοπρέπειας. Γι’ αὐτὸ ὁ εὐαγγελιστὴς Ματθαῖος ἐμπνευσμένα ὑπογραμμίζει σὲ αὐτὸν τὸν θεολογικὸ συμβολισμὸ καὶ τὴν “προτύπωση” γεγονότων, ὅτι “ἐξ Αἰγύπτου” καὶ πάλι ὁ Θεὸς κάλεσε ἡγέτη γιὰ τὸ λαό Του καὶ γιὰ τὴ μεγάλη “ἔξοδο” στὴν ἱστορία τῶν νέων χρόνων (Ματθαῖος 2/β΄ 15).
Ὁ ἀπόστολος Παῦλος καὶ πολλοὶ ἑρμηνευτὲς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας κάνουν ἐκτεταμένη χρήση τῶν θεολογικῶν πλέον ὅρων “Αἴγυπτος” καὶ “Φαραώ” στὴν τυπολογική τους ἑρμηνεία μὲ καθαρὰ θεολογικὸ χαρακτήρα. Ἡ φυγὴ τοῦ Θείου Βρέφους στὴν Αἴγυπτο, ὡς ἐπακόλουθό της σφαγῆς τῶν νηπίων τῆς Βηθλεέμ, ἀποκτᾶ, πέρα ἀπὸ τὴν ἱστορική της σημασία, καὶ ἐσχατολογικὲς προεκτάσεις ὡσὰν μία ἄλλη “κάθοδος τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ στὸν Ἅδη”. Ἐκεῖ, στὸν “Ἅδη τῆς Αἰγύπτου”, ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς ὡς “νέος Μωυσῆς” θὰ συναντήσει τὸ λαό του καὶ θὰ τὸν καλέσει σὲ μία νέα ἐσχατολογικὴ “ἔξοδο” πρὸς τὴ νέα γῆ τῆς ἐπαγγελίας, τὴ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. (Δὲς Δευτερονόμιο 18/ἰη΄ 15, ὅπου ὁ Μωυσῆς λέει: “προφήτην ἐκ τῶν ἀδελφῶν σου ὡς ἐμὲ ἀναστήσει σοὶ Κύριος ὁ Θεός σου, αὐτοῦ ἀκούσεσθε”).
*****
Ὁ ἀριθμὸς 14.000
Ὅσον ἀφορᾶ, τέλος, τὸν ἀριθμὸ 14.000 ποὺ ἡ ἱερὴ παράδοση διασώζει γιὰ τὰ σφαγιασθέντα νήπια, αὐτός δεν ὀφείλεται σὲ λογιστικὸ σφάλμα, ἀλλὰ προέρχεται ἀπὸ τὴν ἐπίδραση τῆς Ἰουδαϊκῆς ἀποκαλυπτικῆς ἀριθμολογίας. Πρόκειται στὴν οὐσία γιὰ πολλαπλάσιο τοῦ ἱεροῦ ἀριθμοῦ 7 τῶν Ἑβραίων, ὁ ὁποῖος συμβολίζει τὴν ὁλότητα καὶ τὴν καθολικότητα. Ομοίως, στὴν Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη συναντᾶται σημειολογικὴ ἀναφορὰ στὸν ἕτερο ἱερὸ ἀριθμὸ 12 καὶ στὰ πολλαπλάσιά του, μὲ τὴν ἐπισήμανση ὅτι κατὰ τοὺς ἔσχατους χρόνους ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς θὰ συνοδεύεται καὶ πάλι ἀπὸ τοὺς μάρτυρές του, ποὺ στὴν ὁλότητα καὶ τελειότητά τους ἀνέρχονται συμβολικὰ σὲ 144.000 (Ἀποκάλυψις 14/ἴδ΄ 1 καὶ 7/ζ΄4). Καὶ σὲ αὐτὴν ἀσφαλῶς τὴν περίπτωση δὲν πρόκειται γιὰ πραγματικὸ ἀριθμό ἀλλὰ γιὰ θεολογικὸ συμβολισμὸ τῆς καθολικότητας τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία συγκροτεῖται καὶ ἐκπροσωπεῖται στὴν ἱστορία ἀπὸ τοὺς Μάρτυρες. Οἱ ἀνὰ τοὺς αἰῶνες θυσιαζόμενοι καὶ μαρτυροῦντες Ἅγιοι ἐκφράζουν τὴν ἱστορικὴ καὶ ἐσχατολογικὴ ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας. Ὅσοι προσεταιρίζονται τὴν ἐξουσία καὶ τὴν δύναμη, συντάσσονται μὲ τοὺς ἑκάστοτε “Φαραώ” καὶ “Ἠρώδεις” τῆς ἱστορίας.
Ἡ ἀναφορὰ τοῦ εὐαγγελιστῆ στὸ γεγονὸς τῆς σφαγῆς καὶ τῆς θυσίας ἐκφράζει κατὰ τὸν πλέον ἐναργῆ τρόπο, ὅτι ὁ Ἰησοῦς καὶ οἱ πιστοί του δὲν πραγματοποιοῦν τὴν ἱστορική τους πορεία μέσα σὲ ἕναν κόσμο ρομαντικὸ καὶ εἰδυλλιακό, ἀλλὰ κυριαρχούμενο ἀπὸ τὸν ρεαλισμὸ τῆς βίας, τῆς ἀνελευθερίας, τῶν καταπιέσεων καὶ τῶν διωγμῶν. Οἱ ἰσχυροὶ “Φαραώ” καὶ “Ἠρώδεις” ποὺ διαφεντεύουν συνήθως τὶς τύχες τῶν λαῶν ἐκπροσωποῦν τὶς ἀντίθετες καὶ δαιμονικὲς δυνάμεις, διαιωνίζοντας καὶ ἐπαυξάνοντας τὸ κακὸ καὶ τὴν ἀδικία σὲ βάρος τῶν ἀδυνάτων. Τὸ Θεῖο Βρέφος, ποὺ ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ δοκίμασε τὴν ἀπειλὴ καὶ τὴ βία, τὴν ἀμφισβήτηση καὶ τὴν ἀπόρριψη, καθόρισε τὸ πρότυπο τῆς μαρτυρικῆς ζωῆς ἐκείνων ποὺ θὰ ἀκολουθήσουν πιστὰ τὰ ἴχνη Του, μέχρις ἐσχάτων τοῦ ἱστορικοῦ χρόνου.
Ἡ ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας μὲ τὸ πλῆθος τῶν μαρτύρων ἐπαληθεύει συνεχῶς τὴν τραγικὴ πραγματικότητα, πὼς δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει καμία ἀλλαγὴ στὸν κόσμο χωρὶς τοὺς ὁμολογητὲς τῆς ἀλήθειας καὶ τοὺς μάρτυρες τῆς ἐλευθερίας. Διὰ τῆς ἀφήγησης τοῦ περιστατικοῦ τῆς σφαγῆς τῶν νηπίων ὑπογραμμίζεται, λοιπόν, γιὰ ἀκόμη μία φορᾶ τὸ μόνιμο ἱστορικὸ ἐρώτημα, μὲ ποιοὺς ὀφείλει κανεὶς τελικὰ νὰ συντάσσεται, μὲ τοὺς ἰσχυροὺς “Ἠρώδεις” ἢ μὲ τοὺς ἀθώους καὶ ἀδύναμους ἀνθρώπους ποὺ ὡς τέκνα τοῦ “ἐσφαγμένου Ἀρνίου” καὶ ἀθώα νήπια γίνονται μάρτυρες τῆς ἀλήθειας “ἀπὸ καταβολῆς κόσμου”; (Ἀποκάλυψις 13/ἴγ΄ 8). Αὐτὸ ἄλλωστε εἶναι καὶ ἕνα ἀπὸ τὰ καίρια ἐρωτήματα, στὰ ὁποῖα ἐπιχειρεῖ νὰ δώσει ἀπάντηση ὁ Χριστιανισμὸς διὰ τῶν ἱερῶν τοῦ κειμένων.
*****
Σημείωση:
Γιὰ λεπτομερέστερη ἱστορικὴ καὶ θεολογικὴ ἑρμηνευτικὴ προσέγγιση τοῦ γεγονότος τῆς σφαγῆς τῶν νηπίων βλ. Γεωργίου Π. Πατρώνου: “Ἡ ἱστορικὴ πορεία τοῦ Ἰησοῦ (ἀπὸ τὴ φάτνη ὡς τὸν κενὸ τάφο)” Ἐκδόσεις Δόμος, Ἀθήνα 1991, σ. 580.