Καθὼς ἔστριψε τὸ αὐτοκίνητο, γιὰ μιὰ τελευταία φορά, δὲν ἀκούστηκε τίποτ’ ἄλλο παρὰ μονάχα τοῦτο: Ἄ! Βρισκόμαστε στὰ πόδια τῆς λίμνης Ὀρεστιάδας, ἀντίκρυ στὴν Καστοριά. Κι ὁ ἥλιος κοκκίνιζε περισσότερο τὶς στέγες τῶν σπιτιῶν κι ἔκανε τὰ ὀλόστρωτα νερὰ νὰ φωσφορίζουν. Ὁ τόπος αὐτὸς δὲν εἶναι μόνο μοναδικὸς ἀπὸ τὸ Ταίναρο ἴσαμε τὴ Ροδόπη ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς τοποθεσίας· εἶναι καὶ ἀξιαγάπητος γιὰ τὸν πραγματικό του πολιτισμό, ἕνα πολιτισμὸ ποὺ γίνεται σημαντικότερος ἐδῶ ἀπάνω, ἀνάμεσα στοὺς ἀκραίους σταθμοὺς τῆς χώρας. Ἡ πρώτη ἐντύπωση εἶναι καταπληκτικὴ· ἡ δεύτερη κάτι περισσότερο: μαγευτική. Ὁ ἀναγνώστης μου πρέπει νὰ φανταστεῖ, ἄν, φυσικά, δὲ διαθέτει τὴν προσωπική του ἐντύπωση, ἕνα θαυμάσιο κύπελλο ἀκύμαντων νερῶν*, στεφανωμένο ὁλόγυρα ἀπὸ γραφικὰ βουνά, γεμᾶτα δροσερὰ χωριουδάκια, τεχνουργημένο* ἑξακόσια μέτρα ἀπάνω ἀπὸ τὴ θάλασσα. Μιὰ γλῶσσα στεριᾶς ποὺ μπαίνει βαθιὰ μέσα στὸ κύπελλο τοῦτο καὶ καταλήγει σὲ κομψὸ ἀνασήκωμα*, σ’ ἕνα λόφο πλασμένο γιὰ τὴν πιὸ μακάρια ὀνειροπόληση. Καὶ στὸ στενότερο μέρος τῆς γλώσσας αὐτῆς, ἀνάμεσα στὴν ὑπόλοιπη στεριὰ καὶ στὸ λόφο, πενῆντα μέτρα στὸ ψηλότερο σημεῖο τῆς ἀπάνω ἀπὸ τὰ νερὰ τῆς λίμνης, χτισμένη μιὰ πολιτεία, πού, παρ’ ὅλο τὸ ξανάνιωμά της, διατηρεῖ ἀπείραχτο, γνήσιο καὶ γεμᾶτο πραγματικὸ περιεχόμενο τὸ μεσαιωνικὸ χαρακτῆρα της. Ἡ βλάστηση εἶναι κυριολεκτικὰ ὀργιαστικὴ· πανύψηλα δέντρα διαγράφουν ἀναπαυτικὰ σχήματα ὁλόγυρα στὴν ἀκρογιαλιά. Οἱ λόφοι γύρω πρασινίζουν, τὰ σπίτια τῆς πολιτείας μὲ τοὺς ξύλινους σκεπαστοὺς ἐξῶστες καὶ τὶς σκιερὲς αὐλὲς ἢ μὲ τὶς βεράντες καὶ τὰ μπαλκόνια τοῦ σύγχρονου ρυθμοῦ ἀνθίζουν καὶ φεγγοβολοὺν σὲ ἀπίστευτη ποικιλία χρωμάτων. Εἶναι ὁ καιρός, ποὺ ἀνοίγουν τὶς δέσμες τῶν λουλουδιῶν τους οἱ ὀρτανσίες. Οἱ γλάστρες εἶναι κατάφορτες* ἀπὸ τὴν ἀτελεύτητη* ἀνθοφορία τους, οἱ κῆποι γεμίζουν ἀπὸ τὰ πλατιά, καταπράσινα φύλλα καὶ τ’ ἀγέρινα, μαζεμένα σὰν χαρούμενο μελίσσι, ματάκια τῶν ἀνοιγμένων μπουμπουκιῶν. Σκιὰ καὶ σιωπὴ βασιλεύει στὰ καλντερίμια* τῆς πολιτείας, ποὺ δὲν τὰ αἰσθάνεται κανεὶς βασανιστικὰ στὰ πόδια του μὲ τὸν ἀτελεύτητο ἀνηφοροκατήφορό τους, γιατί τὸν ξεκουράζει καὶ τὸν πραΰνει* ἡ γαλήνη καὶ ἡ δροσιά. Στὴ λίμνη κάτω ἐλαφρὰ μονόξυλα* ἀνοίγουν τ’ αὐλάκια τους στὸ νερὸ· ψαρᾶδες συναθροίζουν τὸ χρυσάφι τῆς λίμνης, τὰ ποικιλότατα ψαράκια της, ποὺ πουλιοῦνται σὲ ὅλη τὴ γύρω περιοχὴ καὶ ἀκόμη μακρύτερα· ἀμέριμνα παιδιὰ τραγουδοῦν κουρασμένοι στρατοκόποι* κάθονται στὸ στηθαῖο* τοῦ περιφερικοῦ δρόμου κι ἀναπαύουν τὸν κάματο τοὺς* μὲ τὴν εὐχάριστη ὀκνηρία* τῆς ὥρας. Νομίζει κανεὶς πὼς βρίσκεται μπροστὰ σ’ ἕνα κομμάτι γῆς καὶ θάλασσας, ποὺ δὲν εἶναι τίποτε περισσότερο, τίποτε λιγότερο παρὰ κρυσταλλωμένος λυρικὸς οἶστρος*. Καὶ τὴν ἐντύπωση τούτη δεν τη λιγοστεύουν οὔτε οἱ ἄνθρωποι οὔτε οἱ νέοι ρυθμοὶ ποὺ εἰσχωροῦν σιγά-σιγά στὴν πολιτεία. Τὰ νέα σπίτια, πολυώροφα, ἄνετα, φωτεινά, ἀνθισμένα, εὐχάριστα παίρνουν τὴ θέση τους μὲ κάποιο μέτρο καὶ μὲ κάποιο σχέδιο σιμὰ στὰ παλιὰ ἀρχοντικά, ποὺ σὲ κάνουν νὰ τὰ σέβεσαι μὲ τὴν καλή τους διατήρηση καὶ μὲ τὸν ἀέρα τῆς πραγματικῆς ἀρχοντιᾶς τους. Κι οἱ παλιὲς ἐκκλησιές, καμιὰ ἑβδομηνταριά, πλουσιότατες σ’ ἐσωτερικὴ διακόσμηση, κομψότατες στὴν ἀρχιτεκτονική τους, σοῦ ἐμπνέουν τὴν κατάνυξη*, ποὺ δὲν πηγάζει ἀπὸ ἁπλὴ ἰδιοτροπία τῆς στιγμῆς, μ’ ἀπὸ τὸ θέαμα ἑνὸς κόσμου ποὺ σφυρηλάτησε* καὶ ποὺ διατηρεῖ ὑπερήφανα τὴν ἰδιότυπη ὕπαρξή του ἀνάμεσα σὲ θύελλες χιλιάδων χρόνων, ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ἴσαμε σήμερα. Ἡ Καστοριὰ βρίσκεται σὲ γεωγραφικὸ σημεῖο «νευραλγικὸ»* κι αἰῶνες πολλοὺς ὑπῆρξε κάστρο παρὰ πολιτεία. Ἀπομένουν ἀκόμη μερικὰ σημάδια τῶν παλιῶν της τειχῶν, μὲ τοὺς ὀχυρωμένους πύργους καὶ τὴ μοναδική τους πύλη. Καὶ κράτησε σ’ εὐτυχισμένους καὶ δυστυχισμένους καιροὺς ἀπείραχτη τὴν ἐθνικὴ ὕπαρξή της, τὴν ἐμπορικὴ καὶ βιοτεχνική της δραστηριότητα καὶ τὴν πνευματική της καρποφορία. Οἱ ἐκκλησιές της εἶναι ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικότερα δείγματα τῆς μεγάλης ἀκμῆς της. Καὶ παρουσιάζουν γιὰ τὸν ταξιδιώτη καὶ τὸν ἐρευνητὴ πραγματικὸ ἐνδιαφέρον ὄχι τόσο γιὰ τὴν παλαιότητά τους, ποὺ τὴ βρίσκει κανεὶς κι ἀλλοῦ πολὺ εὔκολα, οὔτε γιὰ τὴ διακόσμησή τους μὲ πυκνὲς τοιχογραφίες, ποὺ εἶναι, τὸ περισσότερο, σακατεμένη, ξαναπερασμένη, ξεφτισμένη στὰ θλιβερὰ κουρέλια ποὺ ἄφησε τὸ πέρασμα τόσων χρόνων ἀναστατώσεων καὶ ἐπιδρομῶν, ὅσο γιὰ τὴν ἀρχιτεκτονική τους διάταξη, ποὺ δείχνει πόσο μακριὰ ἀπὸ τὴν καλλιτεχνικὴ ἐξέλιξη τῆς Πόλης ὑπῆρξε αὐτὸ το πολύτιμο ἐπαρχιακὸ κέντρο τῆς μεσαιωνικῆς αὐτοκρατορίας. Οἱ ἐκκλησιὲς τῆς Καστοριὰς διατηροῦν τὸ ρυθμὸ τῆς βασιλικῆς*, τὴ στιγμὴ ποὺ ὁ βυζαντινὸς ρυθμός τοῦ τρούλου δημιουργοῦσε τ’ ἀριστουργήματά του (ΙΑ’ αἰῶνας κι ἐδῶθε). Οἱ Ἅγιοι Ἀνάργυροι, ὁ Ἅγιος Στέφανος κι οἱ Ταξιάρχες εἶναι οἱ παλιότερες ἀπὸ τὶς ἐκκλησιὲς αὐτὲς τοῦ ρυθμοῦ τῆς «βασιλικῆς». Ἐπίσης παλιὰ εἶναι καὶ μιὰ ἐκκλησιὰ μὲ τροῦλο, ἡ Παναγιὰ ἡ Κουμπελίδικη, χαριτωμένο ἀρχιτεκτονικὸ κατόρθωμα, ποὺ βρίσκεται στὴν αὐλὴ τοῦ σημερινοῦ Γυμνασίου. Τὰ παιδιά της Καστοριάς, ποὺ πηγαίνουν στὸ σχολειό τους κι ἀντικρίζουν τὴν κομψὴ καὶ συμπαθητικὴ αὐτὴ Παναγίτσα, θὰ πρέπει νὰ τὴν παρακαλοῦν νὰ τοὺς δίνει φώτιση καὶ νὰ τοὺς ὁδηγεῖ σὲ πολλὴ προκοπή!
ἀκύμαντων νερῶν: χωρὶς κύματα * τεχνουργημένο (τεχνουργώ): κατασκευασμένο μὲ τέχνη * (το) ἀνασήκωμα: τὸ ὕψωμα * κατάφορτες (κατάφορτος): γεμᾶτες * ἀτελεύτητη (ἀτελεύτητος): ἀτέλειωτη, συνεχὴς * καλντερίμια (τὸ καλντερίμι): στενοὶ δρόμοι, σοκάκια * πραΰνει (πραΰνω): ἠρεμεῖ * μονόξυλα (τὸ μονόξυλο): μικρὲς βάρκες * στρατοκόποι (ὁ στρατοκόπος): ὁδοιπόροι * (το) στηθαῖο: προστατευτικὸς τοῖχος * τὸν κάματο τους (ὁ κάματος): τὴν κούρασή τους * τὴν ὀκνηρία (ἡ ὀκνηρία): τὴν τεμπελιὰ * (ο) οἶστρος: ψυχικὴ καὶ πνευματικὴ ἔξαρση, ἔμπνευση, εὐδιαθεσία, κέφι * τὴν κατάνυξη (ἡ κατάνυξη): βαθιὰ θρησκευτικὴ πίστη * σφυρηλάτησε (σφυρηλατῶ): κατασκεύασε μὲ πίστη * νευραλγικὸ (νευραλγικός): μεγάλης σημασίας, καίριο * ρυθμὸ βασιλικῆς (ρυθμὸς βασιλικῆς): εἶδος χριστιανικοῦ ναοῦ μὲ ὀρθογώνιο σχῆμα
