Ἡ συμβατικὴ θεώρηση τῆς διπλωματίας εἶναι αὐτὴ ποὺ τὴν θέλει ὡς διαπραγμάτευση καὶ συμβιβασμὸ ποὺ ὁδηγεῖ στὴν τακτοποίηση τῶν διαφορῶν. Ὡστόσο, ἡ ἱστορία συχνὰ ἀνατρέπει αὐτὴ τὴν ἄποψη. Ἡ διεξαγωγὴ τῶν διεθνῶν σχέσεων εἶναι ἐπίσης πάλη ἀνάμεσα στὰ ἐθνικὰ συμφέροντα καὶ ἡ διπλωματία μπορεῖ ν’ ἀποδειχθεῖ ἀποτελεσματικότατο ὅπλο. Σὲ μία διασκευὴ τῆς ρήσης τοῦ Κλαούσεβιτς θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι οἱ διεθνεῖς σχέσεις εἶναι πόλεμος ποὺ διεξάγεται μὲ ἄλλα μέσα.
Κανένα κράτος δὲν προσέφερε περισσότερα στὴν πρόοδο τῆς ἐνάσκησης τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς περισσότερο ἀπὸ τὴν Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία /Ρωμανία. Γιὰ πάνω ἀπὸ 1100 χρόνια ἐπέζησε καὶ ἐξαπλώθηκε μέσω δεξιότεχνων χειρισμῶν τῶν ἀντιπάλων της κατὰ τὴν ἄσκηση περίπλοκης διπλωματίας. Ἑκατοντάδες χρόνια πρὶν τὸν Μακιαβέλι, ὁ ἱστορικὸς Ἰωάννης Κίνναμος ἔγραψε: «Ἐφόσον πολλὰ καὶ διαφορετικὰ μέσα ὁδηγοῦν στὴν ἐπίτευξη ἑνὸς σκοποῦ, ἡ νίκη εἶναι θέμα τοῦ ἐνδιαφέροντος ποὺ δείχνει κάποιος γιὰ νὰ τὴν πετύχει». Ἡ ἐξέταση τῆς τακτικῆς τῆς βυζαντινῆς διπλωματίας θὰ μποροῦσε νὰ βοηθήσει τοὺς σημερινοὺς διπλωμάτες νὰ κατανοήσουν τὰ κίνητρα τῶν συνομιλητῶν τους στὸ τραπέζι τῶν διαπραγματεύσεων.
Τὸ Βυζαντιο/Ρωμανία ἦταν ἡ συνέχεια τῆς Ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας. Ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος μετέφερε τὴν πρωτεύουσα τοῦ Κράτους στὶς ἀκτὲς τοῦ Βοσπόρου τὸ 330, μετονομάζοντας τὸ Βυζάντιο σὲ Κωνσταντινούπολη. Στρατηγικὰ ἡ Πόλη βρίσκονταν στὸ σταυροδρόμι Ἀνατολῆς-Δύσης καθὼς καὶ στὸ θαλάσσιο ἄξονα Μαύρης θάλασσας-Μεσογείου. Οἱ συνεχεῖς ἐπιδρομὲς τῶν βαρβάρων εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τὸν περιορισμὸ τῆς αὐτοκρατορικῆς ἐξουσίας στὴ Δύση καὶ τὴν συνέχισή της ἀπὸ μόνο τὸν Ρωμαῖο αὐτοκράτορα τῆς Κωνσταντινούπολης.
Σὺν τῷ χρόνω πολλαπλὰ βαρβαρικὰ κύματα ἐπέπεσαν στὸ σῶμα τῆς αὐτοκρατορίας, Οὖνοι, Γοτθοι, Πέρσες, Σλάβοι, Ἄραβες, Βούλγαροι, Νορμανδοὶ κ.α. Ὅλοι ἀποπειράθηκαν νὰ καταστρέψουν τὴν αὐτοκρατορία, ἀλλὰ ὅλοι ἀντιμετωπίστηκαν. Μὲ μία στρατιωτικὴ δύναμη ποὺ ποτὲ δὲν ξεπέρασε τοὺς 140,000 ἄνδρες, οἱ Βυζαντινοὶ χρησιμοποίησαν μὲ ἐνεργὸ τρόπο τὴν ἐξωτερικὴ πολιτική, ἡ ὁποία τοὺς ἐπέτρεψε νὰ διατηρήσουν τὴν ἐπιρροή τους στὴν Κεντρικὴ Εὐρώπη, τὴν Ἰταλία καὶ τὴν Δυτικὴ Εὐρώπη, καὶ νὰ ὑπερασπίσουν τὴν ρωμαίικη κληρονομιὰ γιὰ τὶς ἑπόμενες γενεές. Τὴν βυζαντινὴ διπλωματία ἀντέγραψαν ἀργότερα οἱ ἐπιγονὲς ἀνερχόμενες δυνάμεις τῆς Βενετικῆς Δημοκρατίας καὶ τὴν Ὀθωμανικῆς καὶ Ρωσικῆς αὐτοκρατορίας.
Ὁ Αὐτοκράτορας τῆς Κωνσταντινούπολης δὲν διατηροῦσε μόνιμο διπλωματικὸ σῶμα σὲ καμιὰ ξένη χώρα. Ἔστελνε ἔμπιστους εὐγενεῖς ἢ κληρικοὺς στὶς διπλωματικὲς ἀποστολές του. Γιὰ πρακτικοὺς λόγους οἱ πρέσβεις αὐτοὶ ἦταν ἐξοικειωμένοι μὲ τὶς χῶρες τὶς ὁποῖες ἐπισκέπτονταν, εἴτε μέσω προηγούμενων ταξιδιῶν τους, εἴτε λόγω ἐθνικοῦ ὑπόβαθρου. Παρόλα αὐτὰ προηγοῦνταν εἰς βάθος ἐνημέρωση πρὶν τὴν ἀποστολή τους. Ὄχι μόνο προετοίμαζαν καὶ τὴν παραμικρὴ λεπτομέρεια γιὰ τὴν ἐπίτευξη τοῦ σκοποῦ τους, ἀλλὰ ἐνημερώνονταν καὶ γιὰ τὶς πρόσφατες ἐξελίξεις στὴν αὐλὴ τοῦ ἡγεμόνα ποὺ θὰ ἐπισκέπτονταν. Συνεχεῖς ἐπαφὲς διατηροῦνταν μὲ τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ οἱ ἀποστολὲς μποροῦσαν νὰ διαρκέσουν καὶ ἕνα χρόνο. Πρῶτοι αὐτοὶ εἰσήγαγαν τὴν τακτική της ἀποστολῆς διπλωματικῶν ἀναφορῶν στὴν κυβέρνησή τους.
Αὐτὸ ποὺ διακρίνει τὸ Βυζάντιο/Ρωμανία ἀπὸ ἄλλα κράτη τῆς ἐποχῆς του εἶναι ἡ ἐνεργὴ ἀνάμειξή του στὶς ἐσωτερικὲς ὑποθέσεις ἄλλων κρατῶν. Σήμερα θεωροῦμε δεδομένο τὴν ὕπαρξη κρατικῶν ὑπηρεσιῶν γιὰ τὴν συλλογὴ καὶ τὴν ἐπεξεργασία πληροφοριῶν, τὴν καλλιέργεια ὑποστήριξης σὲ ξένους κύκλους καὶ ἴσως τὴν πρόκληση ἐπανάστασης. Ἡ ὕπαρξη ὅμως, ἑνὸς τόσο ἐκλεπτυσμένου καὶ καλοστημένου μηχανισμοῦ τὸν Στ’ αι. εἶναι ἀξιοσημείωτη.
Ὡς βοήθεια στὴν ἀντιμετώπιση ἄλλων ἐθνῶν, οἱ Βυζαντινοὶ εἶχαν στήσει ἕναν ὀργανισμὸ ποὺ συνέλεγε πληροφορίες ἀπὸ κάθε δυνατὴ πηγὴ καὶ κρατοῦσε ἀρχεῖα γιὰ τὸ ποιὸς εἶχε ἐπιρροή, ποιὸς ἦταν ὕποπτος δωροδοκίας, ποιὲς ἦταν οἱ ἱστορικὲς ρίζες ἑνὸς λαοῦ, τί χρειαζόταν γιὰ νὰ ἐντυπωσιαστοῦν, κ.τ.λ. Σὲ πολλὲς περιπτώσεις ἡ πληροφορία ποὺ ἔφθανε στὸ «λογοθέσιο», ἦταν ἡ πρώτη γραπτὴ μαρτυρία γι’ αὐτοὺς τοὺς λαούς, καθὼς οἱ ἴδιοι οἱ βάρβαροι σπάνια νὰ κρατοῦσαν γραπτὰ μνημεῖα γιὰ τοὺς ἑαυτούς τους. Ἐξοπλισμένος μὲ αὐτὴ τὴ γνώση ὁ αὐτοκράτορας καὶ οἱ διπλωμάτες του κατανοοῦσαν πλήρως τὶς δυνατότητες τῶν συμμάχων τους καὶ τὶς ἀδυναμίες τῶν ἐχθρῶν τους.
Οἱ βυζαντινοὶ ἐφάρμοζαν πλῆθος τακτικῶν, εἴτε ἐμφανῶς εἴτε συγκεκαλυμμένα, γιὰ νὰ πετύχουν τὶς ἐπιδιώξεις τοὺς μέσω διπλωματικῶν ὁδῶν ἀντὶ ἰσχύος. Μία τέτοια τακτικὴ ἦταν οἱ τελετές. Γιὰ ἕναν φύλαρχο κάποιας νομαδικῆς φυλῆς ἀπὸ τὶς στέπες τῆς Ἀσίας, οἱ ἐκπρόσωποι τοῦ αὐτοκράτορα μὲ τὰ μυθικὰ δῶρα καὶ τὶς προσκλήσεις στὴν φανταχτερὴ αὐλὴ τῆς Κωνσταντινούπολης, ἡ πολυτελὴς συνοδεία στὴν μοναδικὴ Πόλη τοῦ κόσμου μὲ μισὸ ἑκατομμύριο κατοίκους καὶ ἔκταση μεγαλύτερη ἀπὸ ὅση καταλάμβανε ὅλη ἡ φυλή, ἡ θέα τῶν θεοφρούρητων τειχῶν, τῶν κατάφρακτων ἱπποτῶν, τῶν ἐξωτικῶν ἀγαθῶν, τὰ πολύβοα παζάρια, οἱ πανάρχαιοι ἐπιβλητικοὶ ναοὶ καὶ ἡ ἐκστατικὴ μυσταγωγία, ἦταν παράγοντες μὲ καταλυτικὴ ἐπίδραση.
Τὰ τεράστια πολυτελῆ παλάτια, ἡ ἐθιμοτυπία τῆς αὐλῆς, οἱ καλοκουρδισμένοι αὐλικοί, ἡ αἴθουσα τοῦ θρόνου μὲ τὰ ἐπιβλητικὰ λιοντάρια, τὰ χρυσὰ δέντρα, τὰ τιτιβίσματα τῶν μηχανικῶν πουλιῶν, τοῦ αὐτοκράτορα ποὺ ἀνεβοκατεβαίνει στὸν οὐρανὸ μὲ τὸν θρόνο του, τὰ πλούσια δῶρα καὶ οἱ ὑποσχέσεις γιὰ ἀκόμη περισσότερα, δὲν ἄφηναν περιθώρια γιὰ διλήμματα καὶ ἀναποφασιστικότητες. Ὁ φύλαρχος ἦταν τώρα πιὰ σύμμαχος καὶ ὁ γενναιόδωρος αὐτοκράτορας τοῦ ἐπέτρεπε νὰ κρατήσει ὅλη τὴ λεία ἀπὸ τὴν λεηλασία. Ἀπὸ τὴ στιγμὴ αὐτὴ οἱ ἐχθροί τοῦ αὐτοκράτορα ἔτρεμαν, νικημένοι τὶς περισσότερες φορὲς ἀπὸ τὴν διπλωματία του παρὰ ἀπὸ τὶς λόγχες του.
Μία ἄλλη τακτικὴ ἦταν ἡ δωροδοκία. Τὸ βυζαντινὸ νόμισμα ἦταν τὸ δολλάριο τοῦ Μεσαίωνα καὶ ἐξασφάλιζε ἐπιρροή. Τὰ κωνσταντινᾶτα ξοδεύονταν ἁπλόχερα καὶ πολλὲς φορὲς ἕνα πουγκὶ χρυσάφι ἀπέτρεψε τὴν στρατολόγηση ἑνὸς κατὰ πολὺ ἀκριβότερου στρατοῦ. Κανεὶς βάρβαρος δὲν μποροῦσε ν’ ἀντισταθεῖ στὴν λάμψη τοῦ βυζαντινοῦ χρυσοῦ. Τὸν 11ο αι. ὁ Σελτζοῦκος σουλτάνος ἔστειλε ἕναν διπλωμάτη νὰ διαπραγματευθεῖ τὸν καθορισμὸ τῶν συνόρων μὲ τὴν αὐτοκρατορία. Ὁ Ἀλέξιος Α’ Κομνηνὸς ἔκλεισε μυστικὴ συμφωνία μὲ τὸν ἀπεσταλμένο τοῦ σουλτάνου κατοχυρώνοντας τὸ φρούριο τῆς Σινώπης. Μέχρι νὰ καταλάβει ὁ σουλτάνος τί εἶχε γίνει, οἱ αὐτοκρατορικοὶ εἶχαν καταλάβει τὸ φρούριο.
Περίπου 200 χρόνια ἀργότερα ὁ ἐπίφοβος ἐχθρός της αὐτοκρατορίας ἦταν ὁ Κάρολος ὁ Ἀνδεγαυός, ποὺ ἔλεγχε τὴν Σικελία καὶ μέρος τῆς ἰταλικῆς ἐνδοχώρας. Ὁ Κάρολος φιλοδοξοῦσε νὰ καταλάβει τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ νὰ γίνει ὁ ἴδιος αὐτοκράτορας. Ὁ Μιχαὴλ Ἡ’ Παλαιολόγος μὲ ὑποσχέσεις περὶ ἑνώσεως τῶν Ἐκκλησιῶν χρησιμοποιοῦσε τὸν πάπα Νικόλαο τὸν Γ’, ὁ ὁποῖος ἀπαγόρευε στὸν Κάρολο νὰ κάνει τὴν ὁποιαδήποτε κίνηση. Ὅταν καὶ ὁ πάπας ἀπηύδησε ἀπὸ τὴν κωλυσιεργία καὶ ἐπέτρεψε στὸν Κάρολο νὰ ἐπιτεθεῖ, ἡ βυζαντινὴ διπλωματία ὑποκίνησε ἐπανάσταση στὴ Σικελία (Σικελικὸς Ἑσπερινὸς) καὶ ἔτσι ἡ αὐτοκρατορία σώθηκε γιὰ ἄλλη μία φορὰ ἀπὸ τὶς ἁρπακτικὲς διαθέσεις τῶν Δυτικῶν.
Ἄλλη μία τακτικὴ ἦταν ἡ διατήρηση μίας ἰσορροπίας στὶς σχέσεις μὲ τοὺς βάρβαρους λαούς. Ἂν οἱ Βούλγαροι προκαλοῦσαν προβλήματα, στρατολογοῦνταν οἱ Ρῶσοι. Ἂν οἱ Ρῶσοι ξεπερνοῦσαν τὰ ὅρια, καλοῦνταν οἱ Πατζινάκες. Οἱ Κομάνοι καὶ οἱ Οὖζοι ἦταν ἐφεδρεῖες γιὰ ὥρα ἀνάγκης. Οἱ βυζαντινοὶ πάντα εἶχαν σὲ ἑτοιμότητα κάποιον σύμμαχο νὰ συνδράμει, ὅταν κάποιος ἄλλος μετατρέπονταν σὲ ἐχθρό.
Ὁ αὐτοκράτορας τῆς Κωνσταντινούπολης, διατηροῦσε σχέσεις μὲ τὸν ὁποιοδήποτε ὑποψήφιο διεκδικητὴ ἑνὸς ξένου θρόνου. Ἔτσι ἂν γιὰ παράδειγμα κάποιος Σελτζοῦκος σουλτάνος ἐκδήλωνε πρόθεση νὰ ἐπιτεθεῖ, τότε τὸ πιὸ πιθανὸ ἦταν ὅτι θὰ ἀντιμετώπιζε τὴν ἐξέγερση κάποιου νεώτερου ἀδελφοῦ του, δυναμικοῦ διεκδικητῆ τοῦ σουλτανάτου. Μὲ τὸ βυζαντινὸ χρυσὸ στὶς τσέπες του θὰ ἀνατάρασσε τὴν τουρκικὴ ἐπικράτεια ἀρκετά, ὥστε νὰ ἐξασφαλίσει ἕναν ἥσυχο ὕπνο στὴν Κωνσταντινούπολη.
Σὲ περιπτώσεις ποὺ τὸ μέλλον τῆς αὐτοκρατορίας διακυβεύονταν, ἀρκοῦσε ἕνα καλοστημένο τέχνασμα, ἡ ἐπιτυχία τοῦ ὁποίου ἐξασφάλιζε τὴν σωτηρία τῶν στρατιωτῶν καὶ τὴν ἐξοικονόμηση πόρων. Ἔτσι ὁ Ἡράκλειος κάποια στιγμὴ ὑπέκλεψε ἕνα μήνυμα ἀπὸ τὸν Πέρση Σάχη Χοσρόη, στὸ ὁποῖο διατάσσονταν ἡ ἐκτέλεση τοῦ στρατηγοῦ τοῦ Σαρβαραζᾶ. Ὁ Ἡράκλειος προσέθεσε καὶ τὰ ὀνόματα 400 ἀκόμη ἀξιωματούχων τῆς περσικῆς αὐλῆς καὶ ἀναδρομολόγησε τὸ μήνυμα στὸν Σαρβαραζά. Τὸ στρατήγημα ἦταν εὐφυέστατο. Ὁ στρατηγὸς καὶ οἱ ἀξιωματοῦχοι ἐξεγέρθηκαν κατὰ τοῦ Χοσρόη, τὸν ἀνέτρεψαν κι ἔκλεισαν εἰρήνη μὲ τὸν Ἡράκλειο.
Σὲ ἕνα ἄλλο ἐπεισόδιο, ὁ ἐχθρικὸς βενετικὸς στόλος διαχείμαζε στὴν Χίο, ἀπειλώντας τὴν βυζαντινὴ ἐπικράτεια. Οἱ Βενετοὶ ἔστειλαν πρέσβεις στὴν Κωνσταντινούπολη γιὰ διαπραγματεύσεις. Ὁ Μανουὴλ Α’ Κομνηνὸς ἀρνήθηκε νὰ τοὺς συναντήσει. Οἱ πρέσβεις ἐπέστρεψαν στὴν Χίο μαζὶ μὲ ἕναν Βυζαντινὸ ὑπάλληλο, ποὺ πρότεινε τὴν διενέργεια νέας ἀποστολῆς. Ὁ Βενετὸς Δόγης, διοικητὴς τοῦ στόλου, συμφώνησε. Μετὰ τὴν ἀναχώρηση τῆς δεύτερης ἀποστολῆς ξέσπασε λοιμικῆ νόσος στὸ στρατόπεδο τῶν Βενετῶν. Παραπάνω ἀπὸ 1000 στρατιῶτες καὶ ναῦτες πέθαναν μέσα σὲ λίγες μέρες.
Οἱ φῆμες ἔλεγαν ὅτι ὁ Βυζαντινὸς ἀπεσταλμένος εἶχε δηλητηριάσει τὸ νερό. Οἱ Βενετοὶ ἔστειλαν καὶ τρίτη ἀποστολὴ στὴν αὐτοκρατορικὴ αὐλή. Ἀλλὰ ὁ Μανουὴλ Κομνηνὸς ἦταν ἐνήμερος γιὰ τὶς ἐξελίξεις καὶ ἤξερε ὅτι τώρα πιὰ δὲν χρειαζόταν νὰ κάνει ὑποχωρήσεις. Ἔτσι μάκραινε τὶς διαπραγματεύσεις τόσο ὥστε ὁ Δόγης ἀναγκάσθηκε νὰ ὑποχωρήσει γιὰ νὰ γλιτώσει τὴν ἀνταρσία τῶν πληρωμάτων του. Κατὰ τὸν ἀπόπλου τοῦ βενετικοῦ στόλου μία αὐτοκρατορικὴ ναυτικὴ δύναμη ἐπιτέθηκε ἀπροειδοποίητα καὶ ἀποδεκάτισε τοὺς Βενετούς. Ἀμέσως μετὰ ὁ Μανουὴλ ἔστειλε μήνυμα στὸν Δόγη ποὺ ἁπλὰ προσέθετε προσβολὴ στὴν ἥττα του: «Ὁ λαός σου ἔχει νὰ ἐπιδείξει μέχρι τώρα μόνο βλακεία».
Ὄχι μόνο ὁ Ἑλληνισμὸς ἀλλὰ καὶ ὅλος ὁ εὐρωπαϊκὸς πολιτισμὸς χρωστάει εὐγνωμοσύνη στὶς διπλωματικὲς ἱκανότητες τῶν Βυζαντινῶν. Ἂν οἱ τελευταῖοι δὲν ἦταν τόσο ἐπιδέξιοι στοὺς χειρισμοὺς τοὺς ὁλόκληρη ἡ εὐρωπαϊκὴ ἱστορία θὰ ἦταν πολὺ διαφορετική. Τὸ χριστιανικὸ αὐτὸ ἀνάχωμα ἀπέτρεπε τὴν εἰσβολὴ τοῦ Ἰσλὰμ στὴν Εὐρώπη ἀπὸ τὸν Ζ’ ὡς τὸν ΙΕ’ αι. Ὅταν πιὰ ὁ Σουλτάνος Μωάμεθ Β’ κατέλαβε τὴν Κωνσταντινούπολη, οἱ λαοὶ τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης εἶχαν ἀνδρωθεῖ ἀρκετά, μέσω τῆς ἐπαφῆς τους μὲ τὸν βυζαντινὸ πολιτισμό, ὥστε νὰ ἀντισταθοῦν στὴν περαιτέρω ἐξάπλωση. Ἂν αὐτὸ συνέβαινε νωρίτερα, ὅταν οἱ λαοὶ αὐτοὶ βρίσκονταν ἀκόμη σὲ βάρβαρη κατάσταση, τὸ μέλλον τῆς Εὐρώπης θὰ ἦταν ἀμφίβολο. Ἡ συμβολὴ τῆς βυζαντινῆς διπλωματίας εἶναι ἀναντίρρητη. Ὑπῆρξε ἕνα ἐπιτυχημένο, χαμηλοῦ κόστους, χαμηλοῦ ρίσκου, εὐέλικτο καὶ ἀποτελεσματικὸ ὅπλο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ἰωάννης Κίνναμος, Ἱστοριῶν Βιβλία Ζ’, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae 13, Βόννη 1836.
- Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινὴ Ἱστορία, Β2 867-1081, Βάνιας 19972.
- Ἰωάν. Καραγιαννόπουλος, Τὸ Βυζαντινὸ Κράτος, Βάνιας 20014.
- Στῆβεν Ράνσιμαν, Βυζαντινὸς Πολιτισμός, Γαλαξίας-Ἐρμείας 1992.
- Michael Angold, Ἡ Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία ἀπὸ τὸ 1025-1204, Παπαδήμας 20083.
- Donald M. Nicol, Οἱ τελευταῖοι αἰῶνες τοῦ Βυζαντίου 1261-1453, Παπαδήμας 20054.
- A. Vasiliev, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, τ.Α’- Β’ , Μπεγαρδὴς χ.χ.
