Τὰ πορτραῖτα τοῦ Φαγιούμ

Οι νεκρικές προσωπογραφίες της Αιγύπτου,που είναι γνωστές ως πορτρέτα του Φαγιούμ. Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται στην αρχαιολογία και στην ιστορία της τέχνης συμβατικά, γιατί τα περισσότερα από αυτά βρέθηκαν στα νεκροταφεία της Όασης του Φαγιούμ στα νοτιοδυτικά του Νείλου ποταμού. Στην περιοχή αυτή, αλλά και σε άλλα μέρη της ρωμαϊκής Αιγύπτου,τους τρεις πρώτους χριστιανικούς αιώνες, οι νεκροί ταριχεύονταν, σύμφωνα με την παλαιά αιγυπτιακή συνήθεια, και στις μούμιες τους, στο ύψος του προσώπου, τοποθετούνταν προσωπογραφίες ζωγραφισμένες σε ξύλο ή στο πανί του σάβανου.
Η στεγνή άμμος της Αιγύπτου επέτρεψε να σωθούν σε αρκετά καλή κατάσταση περισσότερες από χίλιες προσωπογραφίες, σε αντίθεση με άλλες χώρες της Μεσογείου, όπου το υγρό έδαφος προκάλεσε την καταστροφή όλων σχεδόν των έργων της Αρχαιότητας, που ήταν ζωγραφισμένα σε ξύλο αλλά και ανθεκτικότερα υλικά.
Οι προσωπογραφίες του Φαγιούμ είναι ζωγραφισμένες με την εγκαυστική τεχνική και σπανιότερα με αυγοτέμπερα. Η εγκαυστική τεχνική εμφανίζεται ήδη από τους κλασσικούς χρόνους ως κατάλληλη μέθοδος για τη ρεαλιστική αναπαράσταση. Δεν γνωρίζουμε με ποιά ακριβώς έννοια χρησιμοποιούσαν στην Αρχαιότητα τη λέξη εγκαυστική,αλλά η ετυμολογία της από το εν-καίω υποδηλώνει τη χρήση θερμότητας.
Σε μία επιστολή του, ο Σενέκας (Ρωμαίος πολιτικός, ρήτορας,δραματουργός και στωικός φιλόσοφος,το πρώτο μισό του 1ου αι. μ.Χ.) επιβεβαιώνει ότι τα χρώματα επιλέγονταν και απλώνονταν με μεγάλη ταχύτητα, πράγμα φυσικό, αν το συνδετικό υλικό ήταν λιωμένο κερί, όπως πιστεύεται. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος (συγγραφέας)και ο Διοσκουρίδης (γιατρός και φαρμακολόγος)τον 1ο αι. μ.Χ.,κάνουν λόγο για κόλλα, γόμα , κερί, ρητίνες και λάδια ως συνδετικά μέσα. Σήμερα, με τον όρο εγκαυστική, εννοούμε κάθε είδους ζωγραφική, όπου γίνεται χρήση κεριού, ανεξάρτητα αν αυτό είναι ζεστό ή κρύο. Γενικά όμως δεν υπάρχει ομοφωνία για την ακριβή σύνθεση του συνδετικού υλικού.(…)Οπωσδήποτε η εργαστηριακή ανάλυση όσο γίνεται περισσοτέρων πορτρέτων του Φαγιουμ θα μας αποκαλύψει και τα μυστικά της τεχνικής τους. Παντως, γενικά, στα έργα που έχουν γίνει με την εγκαυστική τεχνική, παρατηρούμε ότι τα χρώματα αποκτούσαν μια παχιά και λαμπερή υφή, που θυμίζει την τεχνική της ελαιογραφίας.
Ο έντονος ρεαλισμός είναι ένα από τα κυριότερα γνωρίσματα των προσωπογραφιών του Φαγιούμ, που συνδιάζεται με σπάνια ψυχική ένταση και πνευματικότητα, που αποπνέουν οι εικονιζόμενες μορφές χάρη στην έμφαση που επικεντρώνεται στα μάτια, τον καθρέφτη της ψυχής, σύμφωνα με τις νεοπλατωνικές αντιλήψεις της εποχής. Η μετωπικότητα και η κατά τα τρία τέταρτα προβολή των προσώπωνείναι οι χαρακτηριστικές τους στάσεις  Έλληνες ζωγράφοι εισήγαγαν τη μετωπικότητα των μορφών και τη στάση των τριών τετάρτων στην Αίγιπτο, όπου κυριαρχούσε η απεικόνιση σε προφίλ. Οι καλλιτέχνες αυτών των προσωπογραφιών παραμένουν άγνωστοι , αφού τα έργα είναι ανυπόγραφα . αλλά πρέπει να ανήκαν στο ελληνικό στοιχείο, που είχε εγκατασταθεί στην Αίγυπτο
ήδη από τη εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ήταν εξοικειωμένο με τις αρχές και τις μεθόδους της ελληνιστικής τέχνης. Ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που σημειώσαμε στα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά πορτρέτα και στα Φαγιούμ θα τα συναντήσουμε και στις πρώιμες βυζαντινές εικόνες.