Το πείραμα του Παβλόφ

Το πείραμα του Παβλόφ.
Το πασίγνωστο πείραμα των εξαρτημένων ανακλαστικών με τον σκύλο του Παβλόφ.
Το πείραμα εκτελέστηκε πράγματι από το
Ρώσο φυσιολόγο Ιβάν Παυλώφ (1849-1936) πολλές φορές και με διάφορα
είδη σκύλων. Με βάση αυτό το πείραμα ο Παυλώφ θεμελίωσε τη περίφημη
θεωρία του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά.
Σύμφωνα με αυτήν ένας ζωντανός οργανισμός αλληλεπιδρά με το περιβάλλον
του μέσω των λεγόμενων “ανακλαστικών”. Τα ανακλαστικά είναι ένα φαινόμε-
νο του νευρικού συστήματος. Ένα ανακλαστικό βασικά συνδέει ένα ερέθισμα
που προέρχεται από το περιβάλλον με την αντίδραση του οργανισμού (π.χ. η
είσοδος ενός σκουπιδιού στο μάτι μου, προκαλεί το αυτόματο κλείσιμο του μα-
τιού μου).

Ο Παυλώφ χώρισε τα ανακλαστικά σε δυο μεγάλες κατηγορίες: τα σταθερά
(ανεξάρτητα, απόλυτα ή κληρονομικά), ανακλαστικά, που υπάρχουν εκ γενε-
τής και είναι έμφυτα στους διάφορους οργανισμούς και τα εξαρτημένα ανα-
κλαστικά, που είναι επίκτητα.
Σταθερό π.χ. ανακλαστικό του οργανισμού μας είναι η αναπνοή. Αυτή δεν ε-
ξαρτάται από τις εξωτερικές συνθήκες, αλλά είναι μια μόνιμη και αυτόματη α-
ντίδραση του οργανισμού στο περιβάλλον (στην ύπαρξη της ατμόσφαιρας). Τα
σταθερά ανακλαστικά δε μεταβάλλονται και γι αυτό δε μας απασχολούν ιδιαί-
τερα (αφού δεν μπορούμε να τα αλλάξουμε). Τα εξαρτημένα όμως ανακλαστι-
κά μας ενδιαφέρουν, γιατί αυτά εξαρτώνται κάθε φορά από τις συνθήκες του
περιβάλλοντος κι επομένως αν αλλάξουμε τις εξωτερικές συνθήκες, μπορούμε
να αλλάξουμε και αυτά.

Αντικαθιστώντας π.χ. τεχνητά τη θέα και τη λήψη της
τροφής με το κτύπημα του κουδουνιού (το οποίο συνδέσαμε ευφυώς με αυ-
τές), επιτυγχάνουμε με το άκουσμα του κουδουνιού να έχουμε μια συγκεκρι-
μένη (αν και κατά αρχάς άσχετη με αυτό) φυσιολογική αντίδραση του οργανι-
σμού (συελορροή). Προβάλλοντας σε μια διαφήμιση μπύρας μια ωραία ημίγυ-
μνη γυναίκα με σεξουαλικά υπονοούμενα (π.χ. η πιο υπέροχη ξανθιά που
μπορούμε να γευθούμε…) προσπαθούμε να δημιουργήσουμε το εξαρτημένο
ανακλαστικό της αγοράς αυτού του προϊόντος, για να μπορέσει να απολαύσει
δήθεν ο καταναλωτής αυτή την υπέροχη ξανθιά (η οποία, ας σημειωθεί, από
μόνη της είναι τελείως άσχετη με την οποιαδήποτε μπύρα). Φαίνεται ανόητο
και όμως ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ!. Εικόνα
Το αποδεικνύει άμεσα η πληθώρα των διαφημίσεων
αυτού του επιπέδου. Και λειτουργεί, γιατί ο συνειρμός που επιτυγχάνεται είναι
υποσυνείδητος και όπως είπαμε το υποσυνείδητο έχει τη δική του “λογική”.
Μπορούμε δηλαδή συνδυάζοντας διάφορα σταθερά ή απόλυτα ερεθίσματα με
τεχνητά δικά μας “σήματα”, να στέλνουμε μόνο τα σήματα και να έχουμε από
τον οργανισμό την αντίδραση ακριβώς που επιθυμούμε. Με άλλα λόγια, δια-
μορφώνοντας το περιβάλλον όπως θέλουμε, καθορίζουμε και τις αντιδράσεις
που θα έχει ο άνθρωπος. Από την άλλη μεριά πάλι ο άνθρωπος κατέχει το λό-
γο, δε χρειάζεται να του δείξουν το φαγητό για να αντιδράσει, μπορούν να του
μιλήσουν γι’ αυτό, μπορούν να του το περιγράψουν. Αυτό ακριβώς κάνει η
προπαγάνδα!

Με τον ίδιο τρόπο λειτουργούν και τα διάφορα σύμβολα, εμβλήματα, συμβολι-
κές λέξεις, συμβολικές χειρονομίες και οποιεσδήποτε γενικά συμβολικές εκ-
φράσεις που συνδέονται με μια ορισμένη ιδέα ή ιδεολογία. Η θέα ή η χρησιμο-
ποίηση ενός απ’ αυτά, φέρνει αυτόματα συνειρμικά στο νου μας την αντίστοι-
χη ιδέα ή ιδεολογία. Είναι τα κουδουνίσματα που μας δείχνουν το κρέας, η εκ-
κλησία που με τη θέα της ο πιστός κάνει αμέσως το σταυρό του, σκύβει ταπει-
νά προς τα κάτω το κεφάλι του και προφέρει από μέσα του λίγα λόγια ευλά-
βειας επανατροφοδοτώντας το σύστημα της πίστης του.

Ο Παβλώφ με τα πειράματά του έθεσε τις βάσεις της θεωρίας που ονομάσθηκε
“μπηχεβιορισμός” ή ψυχολογία της συμπεριφοράς.

Ας συνεχίσουμε όμως το παυλωφικό μας πείραμα. Τι θα γίνει αν συνεχίσουμε
να προκαλούμε εξαρτημένα ανακλαστικά (να κτυπάμε το κουδούνι) για πολύ
χρόνο χωρίς να εμφανίζουμε το κρέας;

Πώς θα αντιδράσει ο σκύλος;

Το πείραμα δείχνει ότι ο σκύλος στο τέλος παύει να αντιδρά στο άκουσμα του
κουδουνιού (να βγάζει σάλια περιμένοντας το φαγητό). Αν θέλουμε να διατη-
ρήσουμε το συνειρμό ανάμεσα στο άκουσμα του κουδουνιού και στο κρέας, θα
πρέπει που και που να του παρουσιάζουμε και το κρέας!

Αν όμως εξακολουθήσουμε να κτυπάμε το κουδούνι χωρίς να εμφανίζουμε το
κρέας για αρκετό καιρό, τα μη ικανοποιούμενα σήματα θα προκαλέσουν τελικά
στο σκύλο μια υπνωτική κατάσταση. Αυτός δε θα αντιδράσει ακόμα και όταν
την επόμενη φορά μαζί με του κουδούνισμα του δώσουμε και το κρέας! Αδια-
φορεί γι’ αυτό! Ούτε που το δοκιμάζει! Έχει κουραστεί τόσο καιρό να το περι-
μένει άδικα. Έχει κουραστεί τόσο πολύ, που τελικά αδιαφορεί τελείως και για
το κουδούνισμα και για το ίδιο το κρέας. Βρίσκεται σε μια κατάσταση πλήρους
απάθειας και αποχαύνωσης. Η προσωπικότητά του έχει παραλύσει και η βού-
λησή του έχει εκμηδενισθεί. Δεν αντιδρά φυσιολογικά. Αδιαφορεί για τα πάντα.