Αἰτία τῆς ἀναπαραγωγῆς τῶν ὄντων εἶναι ὁ πόθος τους γιὰ ἀθανασία

(Ὁ Σωκράτης πῆρε τὸν λόγο μετὰ τὸν ποιητὴ Ἀγάθωνα (βλ. σχετικὰ καὶ ΠΛ Συμπ 198a–199c) καὶ ἀμφισβήτησε τὴν κοινὴ ἀντίληψη γιὰ τὸν Ἔρωτα. Γιὰ νὰ καθορίσει ποιὰ εἶναι τὰ γνωρίσματά του, ὁ φιλόσοφος κατέφυγε σὲ παλαιότερη συνομιλία του μὲ μία γυναίκα ἀπὸ τὴ Μαντίνεια, τὴ Διοτίμα. Αὐτὴ ὑποστήριζε ὅτι ὁ Ἔρωτας εἶναι ἕνας δαίμονας, πού, ὡς γιὸς τοῦ Πόρου καὶ τῆς Πενίας, εἶναι γεμάτος ἀντιφάσεις, στοχεύει, ὡστόσο, στὴν παντοτινὴ κατοχὴ τοῦ ἀγαθοῦ, ἐπιδιώκει δηλαδὴ τὴν ἀθανασία.)

***

Αὐτὰ γενικῶς μοῦ ἀνέπτυσσε, κάθε φορὰν ποὺ ἔκαμνε λόγον περὶ τῶν προβλημάτων τοῦ ἔρωτος, κάποτε δὲ μοῦ ἀπηύθυνε τὸ ἐρώτημα:

«Ποία φαντάζεσαι, Σωκράτη, εἶν\’ ἡ αἰτία τοῦ ἔρωτος τούτου καὶ τοῦ πόθου; Δὲν ἔχεις προσέξει λοιπὸν τὸν ζωηρὸν ἐρεθισμόν, εἰς τὸν ὁποῖον ὑποπίπτουν ὅλα τὰ ζῶα, ὅταν τὰ καταλάβη ἡ ἐπιθυμία νὰ γεννήσουν, καὶ τὰ χερσαῖα καὶ τὰ πετεινά, πῶς ἀρρωσταίνουν ὅλα καὶ κατακυριεύονται ἀπὸ τὸν ἔρωτα, πρῶτον μὲν νὰ ἑνωθοῦν μαζί, ἔπειτα διὰ τὴν ἀνατροφὴν τοῦ γεννηθέντος; Πῶς εἶναι ἀποφασισμένα, πρὸς ὑπεράσπισιν τούτων, καὶ πόλεμον νὰ διεξάγουν, καὶ τ\’ ἀσθενέστερα ἀκόμη πρὸς τὰ δυνατότερα, καὶ εἰς τὸν θάνατον νὰ βαδίσουν ὑπὲρ αὐτῶν, καὶ νὰ τὰ τινάξουν ἀπὸ τὴν πείναν αὐτὰ διὰ νὰ ἐξασφαλίσουν εἰς ἐκεῖνα τὴν τροφήν, καὶ τὸ κάθε τι νὰ πράξουν; Καλὰ» εἶπεν «οἱ ἄνθρωποι· θὰ ἠμποροῦσε νὰ ὑποθέση κανείς, ὅτι τὸ κάνουν ἀπὸ ὑπολογισμόν. Ἀλλὰ τὰ ζῶα; Ποῖος εἶναι ὁ λόγος τῆς τοιαύτης ἐρωτικῆς των συγκινήσεως; Ἠμπορεῖς νὰ μοῦ ἐξήγησης;»

Καὶ ἐγὼ ἐτόνιζα καὶ πάλιν, ὅτι δὲν ἤξερα.

Ἐκείνη τότε εἶπε: Ἔχεις λοιπὸν τὴν ἰδέαν, πὼς θὰ γίνης ποτὲ ἔμπειρος εἰς τὰ ζητήματα τοῦ ἔρωτος ἐφ\’ ὅσον δὲν ἐννοεῖς αὐτά;»

«Μά σοῦ τὸ εἶπα, Διοτίμα, καὶ πρὸ ὀλίγου· αὐτὸς ἀκριβῶς εἶναι ὁ λόγος ποὺ ἦλθα κοντά σου, ἐπειδὴ ἐκατάλαβα πὼς χρειάζομαι διδασκαλίαν. Λέγε μου λοιπὸν καὶ τούτου τοῦ φαινομένου τὴν ἐξήγησιν καὶ τῶν ἄλλων τῶν σχετιζομένων μὲ τὸν ἔρωτα».

«Λοιπὸν» εἶπε «ἐφ\’ ὅσον ἡ πεποίθησίς σου εἶναι ὅτι ἀντικείμενον φυσικόν τοῦ ἔρωτος εἶν\’ ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον πολλάκις ἀπὸ κοινοῦ διεπιστώσαμεν δὲν πρέπει νὰ ἐκπλήττεσαι. Διότι καὶ εἰς τὴν περίπτωσιν αὐτήν, ὅπως καὶ ἐκεῖ, διὰ τὸν ἴδιον λόγον ἐπιδιώκει ἡ φύσις ἡ θνητή, καθ\’ ὅσον εἶναι δυνατόν, νὰ εἶν\’ αἰωνία καὶ ἀθάνατος. Δυνατὸν δὲ τῆς εἶναι κατὰ τοῦτον μόνον τὸν τρόπον, διὰ τῆς ἀναπαραγωγῆς, μὲ τὸ ν\’ ἀφήνη πάντοτε εἰς τοῦ παλαιοῦ τὴν θέσιν ἕνα νέον παρόμοιον.

Ἄλλωστε καὶ εἰς ὅ,τι ὀνομάζομεν ἑνότητα ἀτομικῆς ζωῆς καὶ ὑπάρξεως ἑκάστου ἐμψύχου ὄντος ― π.χ. ἕνας ἄνθρωπος ἀπὸ τῆς παιδικῆς του ἡλικίας μέχρις ὅτου γίνη γέρων, θεωρεῖται πὼς εἶναι ὁ ἴδιος· οὐχ ἧττον αὐτός, μολονότι δὲν ἔχει ποτὲ τὰ ἴδια συστατικὰ εἰς τὸν ὀργανισμόν του, ἐν τούτοις λέγομεν πὼς εἶναι ὁ ἴδιος, ἐνῶ διαρκῶς ἀνανεώνεται καὶ ἀποβάλλει μερικά, εἰς τὰς τρίχας, τὴν σάρκα, τὰ ὀστᾶ, τὸ αἷμα εἰς ὁλόκληρον γενικῶς τὸ σῶμα. Καὶ ὄχι μόνον εἰς τὸ σῶμα· ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν ψυχήν, οἱ τρόποι, τὰ ἤθη, αἱ ἀντιλήψεις, αἱ ἐπιθυμίαι, αἱ ἡδοναί, αἱ λῦπαι, οἱ φόβοι, τίποτε ἀπ\’ αὐτὰ δὲν παραμένει ἀναλλοίωτον εἰς κάθε ἄτομον, ἀλλὰ γεννῶνται μὲν ἄλλα, ἄλλα δὲ χάνονται. Πολὺ δὲ περισσότερον παράδοξον εἶναι ἀκόμη, ὅτι καὶ αἱ γνώσεις, ὄχι μόνον ἄλλαι μᾶς ἔρχονται καὶ ἄλλαι μᾶς ἀφήνουν, καὶ ποτὲ δὲν εἴμεθα οἱ ἴδιοι οὔτε ὡς πρὸς τὰς γνώσεις, ἀλλὰ καὶ μία καὶ μόνη γνῶσις ἔχει τὴν ἰδίαν τύχην. Διότι αὐτὸ ποὺ ὀνομάζομεν μελέτην, γίνεται μὲ τὴν προϋπόθεσιν ὅτι ἡ γνῶσις ἐξαφανίζεται· ἄλλωστε ἡ λησμοσύνη εἶν\’ ἐξαφανισμὸς γνώσεως, ἐνῶ ἀφ\’ ἑτέρου ἡ μελέτη, εἰσάγουσα νέαν παράστασιν ἀντὶ τῆς ἀποχωρούσης, διατηρεῖ τὴν γνῶσιν, ὥστε νὰ φαίνεται πὼς παραμένει ἡ ἴδια. Πράγματι μ\’ αὐτὸ μόνον τὸ μέσον διατηρεῖται κάθε θνητὴ ὕπαρξις, ὄχι μὲ τὸ νὰ παραμένη αἰωνίως ἀναλλοίωτος καθ\’ ὅλα, ὅπως τὸ θεῖον, ἀλλὰ μὲ τὸ ν\’ ἀφήνη κάθε τι ποὺ φεύγει καὶ παλαιώνει, ἕνα ἄλλο νέον εἰς τὴν θέσιν του, ὅμοιον ὅπως αὐτό. Μ\’ αὐτὸ τὸ τέχνασμα» εἶπε «Σωκράτη, ἔχει μέρος εἰς τὴν ἀθανασίαν ἡ θνητὴ ὕπαρξις, καὶ ὡς πρὸς τὸ σῶμα, καὶ ὡς πρὸς ὅλα τ\’ ἄλλα· ἡ ἀθάνατος πάλιν μὲ ἄλλο. Μὴ σοῦ φαίνεται λοιπὸν παράξενον, ὅτι κάθε ὕπαρξις ἐμφύτως ἀποδίδει σημασίαν εἰς τὸ ἀποβλάστημά της· χάριν τῆς ἀθανασίας συνοδεύει τὰ ὄντα ὅλα ὁ ζῆλος αὐτὸς καὶ ὁ ἔρως».

Μτφρ. Ι. Συκουτρῆς. [1934] 1994. Πλάτωνος Συμπόσιον. Κείμενο, μετάφραση, ἑρμηνεία. 12η ἔκδ. Ἀθήνα: Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας.

Πρωτότυπο κείμενο

Ταῦτά τε οὖν πάντα ἐδίδασκέ με, ὁπότε περὶ τῶν ἐρωτικῶν λόγους ποιοῖτο, καί ποτε ἤρετο Τί οἴει, ὦ Σώκρατες, αἴτιον εἶναι τούτου τοῦ ἔρωτος καὶ τῆς ἐπιθυμίας; ἢ οὐκ αἰσθάνῃ ὡς δεινῶς διατίθεται πάντα τὰ θηρία ἐπειδὰν γεννᾶν ἐπιθυμήσῃ, καὶ τὰ πεζὰ καὶ τὰ πτηνά, νοσοῦντά τε [207b] πάντα καὶ ἐρωτικῶς διατιθέμενα, πρῶτον μὲν περὶ τὸ συμμιγῆναι ἀλλήλοις, ἔπειτα περὶ τὴν τροφὴν τοῦ γενομένου, καὶ ἕτοιμά ἐστιν ὑπὲρ τούτων καὶ διαμάχεσθαι τὰ ἀσθενέστατα τοῖς ἰσχυροτάτοις καὶ ὑπεραποθνῄσκειν, καὶ αὐτὰ τῷ λιμῷ παρατεινόμενα ὥστ’ ἐκεῖνα ἐκτρέφειν, καὶ ἄλλο πᾶν ποιοῦντα. τοὺς μὲν γὰρ ἀνθρώπους, ἔφη, οἴοιτ’ ἄν τις ἐκ λογισμοῦ ταῦτα ποιεῖν· τὰ δὲ θηρία τίς αἰτία οὕτως ἐρω[207c] τικῶς διατίθεσθαι; ἔχεις λέγειν;

Καὶ ἐγὼ αὖ ἔλεγον ὅτι οὐκ εἰδείην· ἣ δ’ εἶπεν, Διανοῇ οὖν δεινός ποτε γενήσεσθαι τὰ ἐρωτικά, ἐὰν ταῦτα μὴ ἐννοῇς;

Ἀλλὰ διὰ ταῦτά τοι, ὦ Διοτίμα, ὅπερ νυνδὴ εἶπον, παρὰ σὲ ἥκω, γνοὺς ὅτι διδασκάλων δέομαι. ἀλλά μοι λέγε καὶ τούτων τὴν αἰτίαν καὶ τῶν ἄλλων τῶν περὶ τὰ ἐρωτικά.

Εἰ τοίνυν, ἔφη, πιστεύεις ἐκείνου εἶναι φύσει τὸν ἔρωτα, οὗ πολλάκις ὡμολογήκαμεν, μὴ θαύμαζε. ἐνταῦθα γὰρ [207d] τὸν αὐτὸν ἐκείνῳ λόγον ἡ θνητὴ φύσις ζητεῖ κατὰ τὸ δυνατὸν ἀεί τε εἶναι καὶ ἀθάνατος. δύναται δὲ ταύτῃ μόνον, τῇ γενέσει, ὅτι ἀεὶ καταλείπει ἕτερον νέον ἀντὶ τοῦ παλαιοῦ, ἐπεὶ καὶ ἐν ᾧ ἓν ἕκαστον τῶν ζῴων ζῆν καλεῖται καὶ εἶναι τὸ αὐτό ―οἷον ἐκ παιδαρίου ὁ αὐτὸς λέγεται ἕως ἂν πρεσβύτης γένηται· οὗτος μέντοι οὐδέποτε τὰ αὐτὰ ἔχων ἐν αὑτῷ ὅμως ὁ αὐτὸς καλεῖται, ἀλλὰ νέος ἀεὶ γιγνόμενος, τὰ δὲ ἀπολλύς, καὶ κατὰ τὰς τρίχας καὶ σάρκα καὶ ὀστᾶ καὶ [207e] αἷμα καὶ σύμπαν τὸ σῶμα. καὶ μὴ ὅτι κατὰ τὸ σῶμα, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴν ψυχὴν οἱ τρόποι, τὰ ἤθη, δόξαι, ἐπιθυμίαι, ἡδοναί, λῦπαι, φόβοι, τούτων ἕκαστα οὐδέποτε τὰ αὐτὰ πάρεστιν ἑκάστῳ, ἀλλὰ τὰ μὲν γίγνεται, τὰ δὲ ἀπόλλυται. πολὺ δὲ τούτων ἀτοπώτερον ἔτι, ὅτι καὶ αἱ ἐπιστῆμαι [208a] μὴ ὅτι αἱ μὲν γίγνονται, αἱ δὲ ἀπόλλυνται ἡμῖν, καὶ οὐδέποτε οἱ αὐτοί ἐσμεν οὐδὲ κατὰ τὰς ἐπιστήμας, ἀλλὰ καὶ μία ἑκάστη τῶν ἐπιστημῶν ταὐτὸν πάσχει. ὃ γὰρ καλεῖται μελετᾶν, ὡς ἐξιούσης ἐστὶ τῆς ἐπιστήμης· λήθη γὰρ ἐπιστήμης ἔξοδος, μελέτη δὲ πάλιν καινὴν ἐμποιοῦσα ἀντὶ τῆς ἀπιούσης μνήμην σῴζει τὴν ἐπιστήμην, ὥστε τὴν αὐτὴν δοκεῖν εἶναι. τούτῳ γὰρ τῷ τρόπῳ πᾶν τὸ θνητὸν σῴζεται, οὐ τῷ παντάπασιν τὸ αὐτὸ ἀεὶ εἶναι ὥσπερ τὸ [208b] θεῖον, ἀλλὰ τῷ τὸ ἀπιὸν καὶ παλαιούμενον ἕτερον νέον ἐγκαταλείπειν οἷον αὐτὸ ἦν. ταύτῃ τῇ μηχανῇ, ὦ Σώκρατες, ἔφη, θνητὸν ἀθανασίας μετέχει, καὶ σῶμα καὶ τἆλλα πάντα· ἀθάνατον δὲ ἄλλῃ. μὴ οὖν θαύμαζε εἰ τὸ αὑτοῦ ἀποβλάστημα φύσει πᾶν τιμᾷ· ἀθανασίας γὰρ χάριν παντὶ αὕτη ἡ σπουδὴ καὶ ὁ ἔρως ἕπεται.