(Ἐξεφωνήθη τὴν 5ην Νοεμβρίου 1862)

(Ἀφοῦ εἶχε ἀναγορευθῆ, τό 1844, διδάκτωρ τῆς Νομικῆς Σχολῆς, μέ πρόσκληση τοῦ πρωθυπουργοῦ τότε Κωλέττη κατέβηκε στήν Ἑλλάδα καί ἔγινε ἰδαίτερος γραμματεύς του. Τό 1846 διωρίσθηκε καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν στήν ἕδρα τοῦ συνταγματικοῦ Δικαίου. Τό 1852 ὅμως ἀπολύθηκε ἀπό τήν πανεπιστημιακή θέση του ὡς ἀντιανακτορικός. Ἀπό τό 1854 μέχρι τό 1860 ὑπηρέτησε ὡς σύμβουλος στό Ὑπουργεῖο Ἐσωτερικῶν. Τό 1862 μέ τήν ἐκθρόνιση τοῦ Ὄθωνος ἀναδιορίσθηκε στήν ἕδρα «Φιλοσοφίας τοῦ Δικαίου καί τοῦ Ἐθνικοῦ Δικαίου». Τότε καί ἐκφώνησε ἐναρκτήριο μάθημα, πού οἱ πρῶτες σελίδες του ἀποτελοῦν μνημειακή ἔκφραση τῆς ἠθικῆς ἀνεξαρτησίας καί τῆς πνευματικῆς εὐθύνης τοῦ πανεπιστημιακοῦ διδασκάλου.)

Φίλτατοι ὁμιληταί,

Δύσποτμοι δέκα ὁλόκληροι ἐνιαυτοὶ παρῆλθον ἀφ’ ἥς ἀπὸ τῆς ἕδρας ταύτης δυσμενὴς πρὸς τάς ἐλευθερίας τοῦ Ἔθνους, κακόνους πρὸς τὴν ἐλευθερίαν τοῦ λόγου, ἀνθελληνικὴ ὅλως ἐξουσία ἀποτόμως κατεβίβασέ με, πράγματι μὲν τὴν παρρησίαν τῆς διδασκαλίας μισοῦσα, διότι ἐλευθέρους παρεσκεύαζα πολίτας καὶ οὐχὶ ταπεινοὺς καὶ ἐθελόδουλους ὑπηκόους, πρόφασιν δὲ λαβοῦσα λόγον ψευδῆ καὶ ὅλως ἀνυπόστατον, καθ’ οὗ οὐκ ἔπαυσα διαμαρτυρόμενος. Καὶ ἴσως μέχρι τῆς ἡμέρας τῆς ἐνδόξου Παλιγγενεσίας ἡμῶν οἱ λόγοι μου ὑπ’ ὀλίγων ἐπιστεύοντο, σήμερον ὅμως, ὅτε τὰ μάλιστα ἐπὶ τριακονταετίαν ἀφοσιωμένοι ὡς βδελύκτροπόν τι ἀποπτύουσιν ἥν ἐπεδεικνύοντο δουλοφροσύνην καὶ ἐπὶ κατηγοριῶν κατηγορίας σωρεύουσι κατὰ τοῦ πεπτωκότος συστήματος, ἑλληνοπρεπὲς νομίζω καὶ ἀπὸ τῆς ἕδρας ταύτης νὰ βεβαιώσω ὅτι οὐ μόνον λόγῳ οὐδέποτε προσέβαλον τὸ ἕν ἤ τὸ ἕτερον τῶν τότε βασιλευόντων προσώπων, ἀλλ’ οὐδὲ κατὰ διάνοιαν δυσμενὲς τι κατ’ αὐτῶν ἔφερον.

Πάντως πιστευθήσομαι νῦν. Εἰ δὲ ποτε οἱ λόγοι μου οὗτοι ἐν τῇ ἐκείνων ὑπερορίᾳ ἀπηχήσωσι, συννοήσουσιν ὅτι τοὺς ἐλευθέρους ἄνδρας ἀπεχθανόμενοι περὶ αὐτοὺς αὐτοδούλους συνήθροιζον, ἀλλ’ ἡ τῆς δυστυχίας αὐτῶν ἡμέρα ἀπέδειξεν ὅτι τὰ τῶν τοιούτων στίφη, λειποτάκται τῆς τύχης των γενόμενα, ἀποτάσσονται αὐτοῖς, μόνοι δ’ οἱ ἐλεύθεροι καὶ τότε καὶ νῦν τὴν ἀλήθειαν κηρύττουσιν, οἱ αὐτοὶ δ’ ἀείποτε μένουσιν οἰκτείροντες καὶ οὐχὶ ταῖς μεγάλαις αὐτῶν συμφοραῖς ὑβρίζοντες. Ναί, μνησθήσονται οἵων λόγων εἰς τὰ βασιλικὰ αὐτῶν ὦτα εἶπὸν ποτε, καθηγητὴς ἔτι ὤν, φιλομειδῶς παραινούμενος ἐπὶ τῆς ἐλευθερίῳ διδασκαλίᾳ μου, ὅτι, εἴ περ ἡ ἐλευθερία ἀπὸ τῆς οἰκουμένης ἁπάσης ἐδιώκετο, ἤθελε διασωθῆ ἐν Εὐρώπῃ. Εἰ δ’ ἀπὸ τῆς Εὐρώπης πάσης ἐφυγαδεύετο, ἔδει αὐτὴν εὑρεῖν καταφυγὴν ἐν τῇ κοιτίδι αὐτῆς, τῆ ὡραίᾳ ἡμῶν Ἑλλάδι. Εἰ δ’ ἀπὸ ταύτης ἐξωθεῖτο, τὸ ἱερὸν τοῦτο τοῦ Πανεπιστημίου ἕδος ἄξιον αὐτῆς ἤθελε γενῆ κρυπτήριον καὶ κρυφιομῦσται αὐτῆς οἱ ἐν αὐτῷ τῆς σοφίας λειτουργοὶ. Εἰ δὲ τέλος καὶ ἐνταῦθα ὁ ἀπηνὴς διωγμὸς κατελάμβανεν αὐτήν, ἤθελον παραλάβει αὐτήν, ἐγὼ τουλάχιστον, ὑπὸ τὴν Καθηγητικὴν τήβεννόν μου καὶ καταβῆ μελανείμων τὴν ἕδραν ταύτην ὡς διοπετὲς τι παλλάδιον κατακρύπτων αὐτὴν μεχρισοῦ αἰσιώτεραι ἐπιλάμψωσιν ἡμέραι, ὅπως τὴν φυγάδα ἀποδώσω τῆ Πατρίδι.

Ναί, μνησθήσονται ὅτι καὶ μετὰ τὴν ἀπόλυσίν μου δεκτὸς εἰς ἀκρόασιν ὑπὸ τῆς ἀντιβασιλευούσης τότε γενόμενος, ὅπως ἀπολύσω ἐμαυτὸν ἀγενοῦς συκοφαντίας, κατανοήσας ἀπὸ τοῦ τρόπου τῆς βασιλίδος ὅτι τὴν ταπείνωσίν μου προσεδόκα, οὐχὶ δὲ τὴν ἀπολογίαν, ἐκτραχυνθείς ἐγὼ εἶπον αὐτῆ ὅτι τὸν πρὸς τὴν Πατρίδα μου ὅρκον ἱερώτατον ἐθεώρουν, ὅτι ἀνδραπόδων Καθηγητὴς δὲν ἐνόουν εἶναι, ὅτι τῆς βασιλείας κόλαξ οὐδέποτε ἤθελον γενῆ, ὑστάτην δὲ συμβουλὴν ἔδιδον αὐτοῖς, ὅτι τὴν δουλείαν τῶν Ἑλλήνων θηρεύοντες τὸν ἑαυτὸν σαλεύουσι θρόνον, προεῖπον δὲ αὐτοῖς ὅτι, εἰ μή σωφρονήσωσιν, ἥξεται ἧμαρ ὅτι, ἐξόριστοι ἐν τῇ πατρίῳ αὐτῶν χώρᾳ, τῶν ἐμῶν μνησθήσονται λόγων, καὶ ἐξῆλθον ὑστάτην ἐκείνην φοράν τῶν ἡγεμονικῶν των μεγάρων.

Ναί, τὴν ἐλευθερίαν ἐδίωξαν. Ναί, κηρὸν ἔθεντο τῷ στόματί μου ἀλλὰ τὴν ἐλευθερίαν ἀποπνέει πᾶσα αὔρα τῆς θείας ταύτης γῆς, τίτθη δ’ εὐγενὴς καὶ γενναία ὁλόκληρον γενεὰν ἔκτοτε ἀπὸ τοῦ γάλακτος αὐτῆς ἐξέθρεψε καὶ ἐν ριπῇ ὀφθαλμοῦ ἀνέτρεψε σκηπτοῦχον Βασιλέα, ὅστις, ἀντὶ νὰ λάβῃ αὐτὴν σύνθρονον, ἐν εἰρκταῖς καθεῖρξεν αὐτήν.

Δέκα ὅλοι δύσποτμοι ἐνιαυτοὶ παρῆλθον ἔκτοτε! τρὶς δὲ τῶν θρανίων τούτων ὁ θίασος ἐν τῷ μεταξὺ ἀνενεώθη ! Καὶ ὅμως. . . ἐγὼ μὲν ὥς τινας ἑταίρους ἀρχαίους ὑπολαμβάνω ὑμᾶς περὶ ἐμὲ συνηγμένους, ὑμεῖς δὲ ὡς φίλον παλαιὸν παλιννοστοῦντα ἀσπάζεσθε. Τοῦτο δὲ διότι ἐγὼ ἐν ὑμῖν ἔζων καὶ ὑμεῖς ἐν ἐμοί, πάντες δὲ ἐπὶ Κυρίῳ ἠλπίζομεν καὶ παρ’ αὐτοῦ προσεδοκῶμεν τὴν κατάλυσιν τῶν δεσμῶν ἡμῶν καὶ τῶν ἡμετέρων πόθων τὴν κατάρτισιν, διὰ δὲ τῆς πίστεως ἡμῶν, ὅτι ὁ Θεὸς τὴν Ἑλλάδα φιλεῖ, ἡ δεξιὰ αὐτοῦ συναντελήφθη ἡμῖν καὶ ἐξειργάσθη τὴν ἀπελευθέρωσιν ἡμῶν, ὡς καὶ τὸ ἱερὸν λέγει ρῆμα: «ὁ Κύριος τὸ πνεῦμα ἐστίν, οὗ δὲ τὸ πνεῦμα Κυρίου ἐκεῖ ἐλευθερία ».

Ἴσως ὤφειλον, φίλτατοι ὁμιληταί, ν’ ἀναβάλω τῶν παραδόσεών μου τὴν ἔναρξιν, ὅπως κάλλιον συντεταγμένος ἐμφανισθῶ ἐν μέσῳ ὑμῶν. Ἐνόμισα ὅμως ὅτι καθῆκον εἶχον νὰ φανῶ ὑπέρτερος πάσης φιλαυτίας, θραυσθέντων δὲ τῶν συνεχόντων τάς δυνάμεις μου δεσμῶν, ἔπρεπε νὰ σπεύσω τὴν πρὸς ὑμᾶς ἐμφάνισίν μου, ἵνα δεξιωθῶ ὑμᾶς καὶ εὐχαριστήσω διὰ τὴν γενομένην μοι κατὰ τὴν πρώτην ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ προσέλευσίν μου ὑποδοχήν, ἥτις, συγκινήσασά με μέχρι δακρύων, ἀφήρεσέ μου τὴν ἡμέραν ἐκείνην τὴν φωνήν, κατέβαλε δὲ ἡ ἀγάπη ἐμὲ, τὸν μηδέποτε ὑπὸ τῆς τυραννίας καταβληθέντα. Τέλος, ἵνα μεθ’ ὑμῶν ἐν ἑνὶ πνεύματι, τῷ τῆς ἐλευθερίας, καὶ μιᾶ καρδίᾳ, καρδίᾳ ὅλως Ἑλληνική, ζητήσω ἐν τῇ ἐπιστήμῃ τοὺς νόμους τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς πολιτείας.

Χαίρετε λοιπόν, φίλτατοι ὁμιληταί! Ὁ περὶ τῆς γενέσεως τῆς Ἀθηνᾶς μῦθος τῶν ἀρχαίων ἡμῶν προγόνων ἐπραγματοποιήθη ἐν ὑμῖν σήμερον ὡς ἐκεῖνοι τὴν Ἀθηνᾶν ἀπὸ τῆς τοῦ Διὸς κεφαλῆς ἐκμαιευθεῖσαν τῷ πελέκει τοῦ Ἡφαίστου, ἐν θώρακι δὲ καὶ κόρυθι καὶ τὸ δόρυ κραδαίνουσαν ἔπλασαν, οὕτω καὶ ὑμεῖς ἀπὸ τῆς στιγμῆς καθ’ ἥν ὁ πέλεκυς τῆς ἐθνικῆς κυριαρχίας βαρεῖαν κατέφερε τὴν πληγὴν ἐπὶ τῆς κεφαλῆς δημοβόρου βασιλέως, ὅστις ἐνόμιζεν οὐτιδανῶν ἄρχειν, ἀνεπηδήσατε ὡπλισμένοι καλάμῳ τε καὶ δοράτι, καὶ ἡ πατρὶς κομπάζει ἐφ’ ὑμῖν, βλέπουσα ὑμᾶς ἑτοίμους σπάθῃ καὶ καλάμῳ ν’ ἀμυνθῆτε αὐτῆς. Ἡ ἐλευθερία σκιρτᾷ ἐπὶ τῇ θέᾳ ὑμῶν καὶ οὐρανόθεν εὐλογίαις ραίνει ὑμᾶς, ὡς οἱ συμπολῖται καὶ αἱ συμπολίτιδες ὑμῶν ἄνθεσι καὶ μύροις περιέρρανον ὑμᾶς ἐν ὅπλοις διερχομένους τάς ἀγυιάς τῆς πόλεως.

Κατὰ τάς μελέτας ἡμῶν θέλομεν ἐξετάσει τὰ πλεῖστον ἄξια τῷ ἀνθρώπῳ καὶ τῆ πόλει. Ἀνάγκη ἄρα νὰ φέρωμεν ἐν ταῖς ὁμηγύρεσιν ἡμῶν τὴν βαθεῖαν ἐκείνην εὐλάβειαν μεθ’ ἥς προσήρχοντο τοῖς μυστηρίοις οἱ πάλοι πατέρες ἡμῶν, ἐγὼ δ’ ἀξιωθείς τῆς τιμῆς καὶ αὖθις νὰ καταλάβω τοῦ ἱεροφάντου τῆς ἐπιστήμης τὴν ἕδραν ἐπιλέγω ὑμῖν, τοῖς πρὸς τὰ μεγάλα ταῦτα Ἐλευσίνια προσερχομένοις, τὸ ἱερὸν ἐκεῖνον «Ἔρρε βέβηλος». Πᾶς βέβηλος λογισμὸς μακρὰν ἡμῶν. Τὴν ἐπιστήμην ἀγαπῶμεν ὡς θεόσδοτον δώρημα, μηδέποτε δὲ μιάνωμεν αὐτὴν. Ἔστω ἐν μέσῳ ἡμῶν αὕτη ἡ φωταγωγὸς λαμπὰς πρὸς ἀναζήτησιν τῶν δυνάμεων τοῦ τε πολίτου καὶ τῆς πολιτείας. Ἡ ἐλευθερία ἐστὶν ἡγεμονία βίου, ἀλλὰ ἡ φρόνησις, μὴ τὸ λησμονήσωμεν ποτέ, ἐστὶ κατὰ Πλάτωνα δύναμις ποιητικὴ καθ’ αὐτὴν τῆς ἀνθρώπου εὐδαιμονίας. Ἀνεκτησάμεθα τὴν ἐλευθερίαν δι’ ἀνδρείας ἀπαραμίλλου. Δεῦρο δὴ συντηρήσωμεν αὐτὴν δι’ ἀξιαγάστου φρονήσεως. Διὰ τῆς νίκης κατὰ τοῦ πιέσαντος ἡμᾶς συστήματος ἠρξάμεθα μόνον, πλὴν πολὺ ἀπέχομεν ἔτι τοῦ ν’ ἀποτελειώσωμεν τὸ μέγα τῆς παλιγγενεσίας ἡμῶν ἔργον. Ἡ νεαρὰ ἡμῶν ἡλικία, κρατοῦσα ὑμᾶς μακράν τοῦ πρακτικοῦ πολιτικοῦ βίου, χρησιμευσάτω εἰς συλλογὴν ἐφοδίων διὰ τὸ μέλλον. Ἡ γῆ ἐφ’ ἱκανὸν χρόνον ἐν τοῖς κόλποις αὐτῆς κατακρύπτει τὸν σπόρον, βλαστήσας δὲ οὗτος ἀπὸ τῆς ἰκμάδος τοῦ οὐρανοῦ δροσίζεται καὶ ὑπὸ τὸ θάλπος τοῦ ἡλίου ζωοποιεῖται ἐπὶ πολὺν ἔτι καιρὸν πρὶν ἤ καρποφορήσῃ.

Ἀδελφοί, ὁ τόπος ἐφ’ ὧ ἱστάμεθα τὸ κέντρον ἐστί καὶ ἐν αὐτῷ ἡ ἑστία. Δεῦρο ἀνάψωμεν ἀπὸ τῆς ἑστίας ταύτης τοῦ Ἑλληνισμοῦ τάς ἱερᾶς ἡμῶν δᾶδας, ὡς δ\’ οἱ τῶν πάλαι ἀποικιῶν οἰκισταί τὸ ἱερὸν πῦρ ἀπὸ τῆς μητροπόλεως λαμβάνοντες πρὸς οἰκισμὸν μακρὰν αὐτῆς ἀπήρχοντο, οὕτω καὶ ὑμεῖς, κήρυκες τοῦ πολιτισμοῦ, ὀφείλετε νὰ στραφῆτε πρὸς τὰ ἑῶα μέρη καὶ τὸν ἱερὸν ἴακχον νὰ μεταφέρητε οὐ μόνον τοῖς περὶ ἡμᾶς ὁμογενέσιν, ἀλλὰ καὶ τοῖς λοιποῖς ἀνατολικοῖς ἔθνεσιν. Ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος βραχὺ διὰ τῶν ὅπλων αὐτοῦ ἐκράτησε τῆς Ἀσίας, ἐπὶ τέσσαρας ὅμως καὶ ἐπέκεινα μετ’ αὐτὸν αἰῶνας ἡ ἑλληνικὴ φιλολογία ἡμέρωνε τῶν τῆς Παρθίας καὶ Βακτριανῆς καὶ Ἀρμενίας καὶ περὶ τὸν Πόντον ἡγεμόνων καὶ ἐθνῶν τὰ ἤθη. Ὑμεῖς δέ, ὦ τῆς ἑστίας ταύτης τοῦ νέου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ σεμναὶ Ἐστιάδες, διατηρηθῆτε παρθένοι τὸν νοῦν ἀπὸ παντὸς ξενισμοῦ, διότι ἐπὶ τῇ παρθενίᾳ ταύτη ἐστήρικται τὸ μέλλον τῆς πατρίδος, ὡς ἐπὶ τοῦ ἱεροῦ ἐκείνου τῆς Ρώμης συλλόγου ἐστήρικτο τῆς Ρώμης ἡ τύχη. Ἐπὶ τοῖς ἔργοις τῶν πατέρων ἡμῶν σεμνυνόμενοι, προαλείφεσθε εἰς τὸν ἀγῶνα τοῦ μέλλοντος, τὸ τοῦ Λακωνικοῦ ἐκείνου τῶν παίδων χοροῦ ἐν ἐαυτοῖς ἀπαρατρέπτως ἐπιλέγοντες: ἄμμες δὲ γ’ ἐσόμεθα πολλῶ κάρρονες.

Ἡ ἐπιστήμη διδάξει ὑμᾶς τὸ μέτρον πρὸς ὅ πρέπει νὰ ἐξαίρωμεν τάς ἐλπίδας ἡμῶν. Τὸν μάταιον κουφότερον ἡ ἐπιτυχία κατασταίνει, τὸν δὲ φρόνιμον σύννουν κατασκευάζει τῆς τύχης ἡ εὐμένεια. Δεῦρο δή, φίλτατοι ὁμιληταί, ἔλαιον ἐν ταῖς λαμπάσιν ἡμῶν ἔχοντες, γρηγορῶμεν μεχρισοῦ, ἐλθών ὁ νυμφίος, ὃς οὐκ ἴσμεν ἐν ἧ ἂν ἐλεύσεται ὥρᾳ, εἰσαγάγει ἡμᾶς εἰς τὸν νυμφῶνα.

Ἡ Ὀκτωβριανὴ ἐπανάστασις, ὦ φίλοι, δι’ ὑμῶν γενήσεται ἐφάμιλλος τῆς κατὰ Μάρτιον ἐπαναστάσεως τοῦ 1821, διότι, εἰ αὕτη ἔθραυσε τάς πρὸς τὸν θρόνον τῶν Σουλτάνων ἀποκοντωμένας ἁλύσεις τοῦ ἔθνους ἡμῶν καὶ ἐλευθέραν τὴν ἐνέργειαν τῶν ἐθνικῶν ἡμῶν δυνάμεων κατέστησεν, ἡ ἐπανάστασις τῶν τελευταίων τούτων ἡμερῶν, ἥς συναγωνισταὶ ὑπήρξατε ὑμεῖς, τῶν λόγων οἱ στρατιῶται, ἠνέωξε τῶν ἰδεῶν τάς πύλας καὶ ἐπιδείκνυνται ἀπὸ τοῦ ἄρτι ἡμῖν τοῦ πολιτισμοῦ οἱ θησαυροί. Λαὸς καὶ σπουδασταὶ κατειργάσθησαν αὐτὴν σύμβολον ἀσπάσιον τῆς ὑλικῆς καὶ διανοητικῆς μελλούσης προόδου τοῦ ἑλληνικοῦ γένους.

Ὁ λαὸς θέλει τύχει διὰ τῆς ἐλευθερίας τῆς ἀπὸ τοῦ ἐμπορίου καὶ γεωργίας καὶ βιομηχανίας καὶ ναυτιλίας ποριζομένης εὐημερίας, ὑμεῖς δὲ παρασκευάσεσθε τῆ πατρίδι τὴν ἀπὸ τῶν ἰδεῶν, αἵτινές εἰσὶ τῶν ἐπιστημῶν καὶ καλῶν τεχνῶν καὶ φιλολογίας ἡ γένεσις, δόξαν.

Ὧ θεσπέσιον τοῦ Ἕλληνος ὄνειρον ἀπὸ τῆς ἐκ ξεστῶν κεράων ἐξελθὸν πύλης ! Ὅταν ὁ Θεὸς εἰς ἐν ὁλόκληρον ἔθνος τάς αὐτάς ἐμβάλλῃ ἰδέας καὶ τὸ φρόνημα αὐτοῦ ἀναπτεροῖ, αἱ ἰδέαι αὕται διὰ τοῦ χρόνου λαμβάνουσι σάρκα καὶ πραγματοποιοῦνται καί, πρᾶγμα γενόμεναι, εὑρίσκονται ὑπερακοντίσασαι τὸ τεθὲν εἰς τάς ἐλπίδας τέρμα.