Ἡ πεποίθηση ὅτι ὁ Παρθενώνας εἶναι τό σημαντικότερο καί τελειότερο κτίσμα στόν κόσμο εἶναι βαθιά ριζωμένη στή σκέψη μας. Ὅμως ὁ Παρθενώνας, ὡς ἰδεολογικό, καλλιτεχνικό καί ἀρχιτεκτονικό πρότυπο, εἶναι σχετικά πρόσφατη ἀνακάλυψη. Ὁ ναός παρέμενε οὐσιαστικά ἄγνωστος γιά ἑκατοντάδες χρόνια καί μόνο μέ τήν ἐκ νέου ἀνακάλυψη τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ κόσμου, τό 18ο καί 19ο αἰώνα, ἀναγνωρίστηκε ὡς τό σπουδαιότερο μνημεῖο τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ.

Ἡ σημασία τοῦ Παρθενώνα

Ἀπό τή στιγμή πού ἡ δυτική σκέψη ἐπιχείρησε μιὰ συνολική ἑρμηνεία τῆς πορείας τῆς ἀνθρωπότητας μέ κριτήριο τήν πολιτισμική καί κοινωνική σχέση τῶν διαδοχικῶν ἐποχῶν της, ἡ Ἑλλάδα τῶν κλασικῶν χρόνων κατάκτησε μία ξεχωριστή θέση: ἀναγνωρίστηκε ὅτι στήν ἀθηναϊκή δημοκρατία, γιά πρώτη φορά στήν ἀνθρώπινη ἱστορία, ὅλες οἱ δημιουργικές ἐκφράσεις μιᾶς κοινωνίας κορυφώθηκαν ταυτόχρονα.
 

Κι ἀφοῦ κάθε σημαντικό δημιούργημα μίας κοινωνίας ἀποτελεῖ πιστή ἔκφραση τοῦ πνεύματος τῆς ἐποχῆς, ὁ Παρθενώνας ἀναγνωρίστηκε ὡς ἡ τελειότερη ἔκφρασή της. Γιατί σέ ἕνα καί μόνο κτίριο, ἕνα ἔργο τέχνης στό σύνολό του, δέ συνοψίστηκε μόνο ἡ δεινότητα τῶν δημιουργῶν του ἀλλά ἡ ἰδανική σύνθεση τῆς πολιτικῆς καί φιλοσοφικῆς σκέψης τῆς κοινωνίας πού τό δημιούργησε.

Γιατί χτίστηκε ὁ Παρθενώνας

Ὁ Περικλῆς ἀναδεικνύεται ἡγέτης τῆς δημοκρατικῆς παράταξης. Σκοπός του ἦταν νά ἐπιβάλει τήν Ἀθήνα ὄχι μόνο ὡς στρατιωτικοπολιτική δύναμη ἀλλά καί ὡς \”παίδευσιν τῆς Ἑλλάδος\” Γι’ αὐτό ἀποφάσισε νά προωθήσει τήν ἀνέγερση μνημείων πού θά τήν δόξαζαν. Ὁ Πλούταρχος, βέβαια, ἀποκαλύπτει ἕναν ἀκόμα λόγο: τά ἔργα τῆς Ἀκρόπολης ἦταν στήν πραγματικότητα ἕνα γιγάντειο γιά τήν ἐποχή πρόγραμμα δημόσιων ἔργων, τό ὁποῖο θά ἐξασφάλιζε ἀπασχόληση στούς ἀνέργους καί ὁμαλότερη κατανομή τοῦ πλούτου στούς Ἀθηναίους πολίτες. Αὐτός ἦταν κι ἕνας ἀπό τούς λόγους πού συμμετεῖχαν στό ἔργο κυρίως ἐλεύθεροι πολίτες καί ὄχι δοῦλοι.

Προετοιμασίες

Τό ἔργο εἶχε σχεδιαστεῖ ἐξαρχῆς μεγαλεπήβολο. Ὁ Περικλῆς, οἱ ἀρχιτέκτονες Ἰκτίνος καί Καλλικράτης καί ὁ γλύπτης Φειδίας, πού εἶχε ἀναλάβει τή γενική ἐποπτεία τῶν ἐργασιῶν, στόχευαν πολύ ψηλά. Ὁ Παρθενώνας εἶναι ὁ μεγαλύτερος δωρικός ναός τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου πού ὁλοκληρώθηκε καί ὁ μοναδικός κατασκευασμένος ἐξ ὁλοκλήρου ἀπό μάρμαρο.

 

Ὁ ναός σχεδιάστηκε μέ δεδομένο ὅτι θά στέγαζε τό ἄγαλμα τῆς θεᾶς, ὕψους δώδεκα μέτρων, κι αὐτό ἦταν πού ἐπέβαλε τίς μεγάλες του διαστάσεις. Εἶναι ἀκόμα τό μόνο κτίσμα στό ὁποῖο ἐφαρμόστηκαν μέ τόν πληρέστερο τρόπο οἱ τεχνικές λάξευσης τοῦ μαρμάρου μέ σχολαστική ἀκρίβεια, πράγμα πού ἐπιβάρυνε ἰδιαίτερα τό κόστος κατασκευῆς. Ἐπίσης κόστισαν πολύ τόσο ὁ ἀσυνήθιστα πλούσιος γλυπτικός του διάκοσμος ὅσο καί τά πολύτιμα ὑλικά πού χρειάστηκαν γιά τό χρυσελεφάντινο ἄγαλμα τῆς Ἀθηνᾶς.

 

ἐργαστήριο τοῦ Φειδία

 

Ὁ ναός χτίστηκε μέ μάρμαρο! Τό συμπαγές βάθρο καί θεμέλιό του νέου ναοῦ εἶχε ὀγδόντα μέτρα μῆκος καί δώδεκα μέτρα ὕψος. Τό μάρμαρο ἦρθε ἀπό τήν Πεντέλη. Πολλοί Ἀθηναῖοι, ὅπως καί τεχνίτες ἀπό τήν Ἰωνία καί τίς Κυκλάδες, ἐργάστηκαν στό νέο λατομεῖο ὑπό τήν καθοδήγηση τῶν ἀρχιτεκτόνων. Στά ἰκριώματα τῆς Ἀκρόπολης, τοποθετοῦσαν τούς κατώτερους σπονδύλους τῶν κιόνων, ἀποσποῦσαν τά καλύτερης ποιότητας κομμάτια μαρμάρου καί ἔκαναν ἐπιτόπου τήν πρώτη ἐπεξεργασία τῶν κιονοκράνων, τῶν \”ἡμιέργων\”, ὥστε νά φτάσουν στήν Ἀκρόπολη, νά τελειοποιηθοῦν καί νά τοποθετηθοῦν ἀμέσως μόλις ὁ τελευταῖος σπόνδυλος κάθε κίονα μπεῖ στή θέση του.

Οἱ ρόλοι τῶν ἀνθρώπων πού συμμετεῖχαν σ’ ἕνα μεγάλο ἔργο στόν ἀρχαῖο κόσμο ἦταν ἐντελῶς διαφορετικοί ἀπό τούς σημερινούς. Οὔτε τά τεχνικά μέσα γιά τούς ἀρχαίους ἀρχιτέκτονες καί γλύπτες ἦταν μέ τόν ἴδιο τρόπο δεδομένα, ὅπως εἶναι γιά τούς σημερινούς ἀρχιτέκτονες τά σχεδιαστικά ὑλικά, τά \”ἕτοιμα\” μηχανήματα, τά ἐμπορικά δομικά καί ἄλλα ὑλικά.
 
 

Ἕνας ἀρχαῖος ἀρχιτέκτονας ἦταν πολύ συχνά ὑπεύθυνος γιά τή σχεδίαση τῶν μηχανικῶν μέσων καί τή χειρωνακτική ἐκτέλεση ὑποδειγμάτων γιά τούς τεχνίτες του. Ἕνας καλός λατόμος εἶχε πολύ συχνά στή σκέψη του πολλά ἀπό τά προβλήματα τοῦ γλύπτη ἤ τοῦ ἀρχιτέκτονα κι ἔκανε ὑπολογισμούς πού ἀπαιτοῦσαν συνολική πνευματική καλλιέργεια. Ἔπρεπε νά παρατηρεῖ, νά ἀξιολογεῖ καί νά διαχειρίζεται ἕνα πολύ δύσκολο ὑλικό ὅπως εἶναι τό μάρμαρο. Ἔπρεπε νά συλλαμβάνει πολύπλοκους συνδυασμούς γεωλογικῶν, γεωμετρικῶν, καλλιτεχνικῶν καί μηχανικῶν παραγόντων. Ἕνας ἄξιος τεχνίτης ἦταν φυσικό νά ἔχει θεωρητικά ἐνδιαφέροντα. Ἄν τά συνδύαζε καί μ’ ἕνα ξεχωριστό ταλέντο, τότε ἦταν δυνατό νά ἐξελιχθεῖ σέ ἀρχιτέκτονα.

Τεχνίτες καί ἐργαλεῖα

Ὁ ἀρχιτέκτονας Μανόλης Κορρές στό βιβλίο του Ἀπό τό Λατομεῖο στόν Παρθενώνα (ἐκδόσεις Μέλισσα) ἰσχυρίζεται ὅτι σήμερα, μέ τήν ὑπάρχουσα τεχνολογία, θά ἦταν ἀδύνατο νά χτιστεῖ ὁ Παρθενώνας στά ὀχτώ μόνο χρόνια πού τόν ἔχτισαν οἱ ἀρχαῖοι.

 

Ἕνα ἀπό τά μυστικά τῆς κατασκευῆς ἦταν ἡ μεταλλουργία τῶν λιθοξοϊκῶν ἐργαλείων καί ἡ ἀπίστευτη ἐπιδεξιότητα τῶν ἀρχαίων λιθοξόων. Ἀπό τήν ποιότητα τῶν ἰχνῶν πού ἄφησαν στά μάρμαρα, φαίνεται ὅτι τά ἐργαλεῖα τους ἦταν πολύ ἀνώτερα ἀπό τά σημερινά. Εἶναι προφανές ὅτι ἐκείνη τήν ἐποχή εἶχαν καταλήξει σέ κάποιες ἀξεπέραστες μεταλλουργικές συνταγές, μετά ἀπό πολύ αὐστηρή πειραματική ἔρευνα.

Ἡ μορφή τοῦ ναοῦ

Πέρα ἀπό τό μέγεθος τοῦ ναοῦ, ἐξαιρετική καί τεχνικά ἰδιαίτερα περίπλοκη ἦταν ἡ διακόσμησή του. Ὁ Παρθενώνας εἶναι ὁ μόνος δωρικός ναός πού ἔφερε γλυπτές παραστάσεις σέ ὅλες του τίς μετόπες – 92 τόν ἀριθμό- καί πού ὁ σηκός του περιβαλλόταν ἀπό μία συνεχῆ ἰωνική ζωφόρο μήκους 160 μέτρων. Ὁ συμβολισμός σ’ ὁλόκληρο τό γλυπτό διάκοσμο ἀποσκοποῦσε στό νά κάνει ἐπίκαιρη τήν ἱστορία τῆς πόλης μέσω τῶν θρύλων.

 

Στό ἀνατολικό ἀέτωμα, ἡ γέννηση τῆς Ἀθηνᾶς.

 

Στό δυτικό, ἡ ἔρις τῆς Ἀθηνᾶς μέ τόν Ποσειδώνα, μέ ἀντικείμενο τήν κατοχή τῆς Ἀττικῆς.

 

Στίς μετόπες κυριαρχοῦσε ὁ μυθολογικός κύκλος τοῦ Θησέα, τοῦ ἥρωα καί οἰκιστή τῆς Ἀθήνας. Ὑπῆρχαν ἀκόμα ἡ Κενταυρομαχία, ἡ Ἀμαζονομαχία, ἡ Γιγαντομαχία καί ἡ Ἰλίου Πέρσις, πού συμβόλιζαν τίς νίκες τῶν ἑλλήνων κατά τῶν βαρβάρων. Ὡστόσο, ὁ λεπτότερος συμβολισμός ἦταν ἐκεῖνος τῆς ζωφόρου, πού ἱστοροῦσε τήν ἱερή πομπή τῶν Παναθηναίων.

 

Τὸ πτερὸ εἶχε 8 κίονες κατὰ πλάτος καὶ 17 κατὰ μῆκος. Ἡ τοποθέτηση τῶν κιόνων εἶναι ἀσυνήθιστα πυκνὴ μὲ ἀναλογία διαμέτρου κίονα καὶ μετακιόνιου διαστήματος 1:2,25 (πρβλ. τὴν ἀναλογία 1: 2,32 στὸ ναὸ τοῦ Δία στὴν Ὀλυμπία καὶ 1:2,65 στὸ ναὸ τῆς Ἀφαίας στὴν Αἴγινα). Στὶς στενὲς πλευρὲς ὑπῆρχε καὶ δεύτερη σειρὰ 6 κιόνων ποὺ δημιουργοῦσε τὴν ψευδαίσθηση δίπτερου ναοῦ.

Μία ἄλλη ἰδιομορφία ἦταν ἡ ὕπαρξη ζωφόρου ποὺ περιέτρεχε τὸ σηκὸ σὲ ὅλο του τὸ μῆκος καὶ ἀποτελεῖ ἴσως τὴν πιὸ φανερὴ ἀπὸ τὶς ἰωνικὲς ἐπιδράσεις.
 
Οἱ μετόπες τῆς ἀνατολικῆς πλευρᾶς ἀπεικονίζουν τὴ Γιγαντομαχία. Στὴν δυτικὴ παριστάνεται Ἀμαζονομαχία, στὴ νότια Κενταυρομαχία καὶ στὴ βόρεια σκηνὲς ἀπὸ τὸν Τρωικὸ πόλεμο.

 

 

Ἡ ζωφόρος ἀπεικονίζει τὴν πομπὴ τῶν Παναθηναίων, τὴν πιὸ μεγάλη θρησκευτικὴ γιορτὴ τῶν ἀρχαίων Ἀθηνῶν, καὶ περιλαμβάνει μορφὲς θεῶν, ζώων καὶ περίπου 360 μορφὲς ἀνθρώπων. Τὰ δύο ἀετώματα τοῦ ναοῦ ἀπεικονίζουν σκηνὲς ἀπὸ τὴν μυθολογία: πάνω ἀπὸ τὴν κύρια εἴσοδο τοῦ ναοῦ, στὰ ἀνατολικά, τὴν γέννηση τῆς Ἀθηνᾶς καὶ στὴν δυτικὴ πλευρὰ τὴν διαμάχη Ἀθηνᾶς καὶ Ποσειδώνα γιὰ τὴν κατοχὴ τῆς ἀττικῆς γής.

 

Στὸ ἐσωτερικὸ ὑπῆρχε δίτονη (διώροφη) δωρικὴ κιονοστοιχία σχήματος «Π», ποὺ δημιουργοῦσε ἕνα ὑπερῶο, ἀπὸ τὸ ὁποῖο οἱ ἐπισκέπτες μποροῦσαν νὰ θαυμάσουν ἀπὸ διάφορα σημεῖα τὸ χρυσελεφάντινο ἄγαλμα τῆς Ἀθηνᾶς. Στὸν ὀπισθόδομο φυλασσόταν ὁ θησαυρός, δηλαδὴ τὰ πολύτιμα ἀφιερώματα τῆς Ἀθηνᾶς. Ἡ ὀροφὴ του στηριζόταν σὲ τέσσερις ἰωνικοὺς κίονες. Ἡ στέγη ὁλόκληρου τοῦ ναοῦ, μαζὶ μὲ τοὺς στρωτῆρες, τοὺς καλυπτῆρες καὶ τὰ ἀκροκέραμα, ἦταν μαρμάρινη, ἀλλὰ στηριζόταν σὲ μεγάλες ξύλινες δοκούς.

 

Στὴ φήμη τοῦ ναοῦ συνέτειναν καὶ οἱ ἀσύλληπτες ἐκλεπτύνσεις, οἱ ἀδιόρατες ἀποκλίσεις ἀπὸ τὴν κατακόρυφο καὶ τὴν ὁριζόντια κατεύθυνση καὶ οἱ ἁρμονικὲς ἀναλογίες.

Ὁ στυλοβάτης παρουσίαζε ἐλαφρὰ τυμπανοειδὴ καμπύλωση, οἱ ραδινοὶ κίονες ἀπέκλιναν ἀπὸ τὴν κατακόρυφο πρὸς τὸ κέντρο τοῦ ναοῦ καὶ ἡ συνολικὴ σχεδίαση ἦταν πυραμιδοειδής. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἐπιτυγχανόταν μία κίνηση πρὸς τὰ μέσα καὶ πρὸς τὰ πάνω ποὺ μετέτρεπε τὸν Παρθενώνα σὲ ἕνα παλλόμενο ὀργανικὸ σύνολο. 

 

Ἡ ἔνταση τῶν κιόνων (ἕνα ἀνεπαίσθητο «φούσκωμα» στὸ μεσαῖο τμῆμα τοὺς) ἀπέδιδε ὀπτικὰ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ κίονες σήκωναν μεγάλο βάρος. Οἱ ἀναρίθμητες αὐτὲς λεπτότητες σχεδιάστηκαν μὲ μεγαλοφυῆ τρόπο καὶ ἐκτελέστηκαν μὲ ἀπαράμιλλη μαθηματικὴ ἀκρίβεια.