Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ ἄρθρο «Οἱ ναοὶ τῆς Ἁγίας Ζώνης Κυψέλης»
Ὁ παλαιὸς ναὸς τῆς Ἁγίας Ζώνης μετὰ τὴν δημιουργία τοῦ μεγάλου ναοῦ, γιορτάζει ὄχι πλέον τὴν Ἁγία Ζώνη στὶς 31/8 ἀλλὰ τὴν κατάθεση τῆς Ἐσθήτας τῆς Θεοτόκου στὶς 2 Ἰουλίου καὶ ἔχει μέσες ἐξωτερικὲς διαστάσεις 10,30 μ. x 12,10 μ. μαζὶ μὲ τὴν κόγχη τοῦ ἱεροῦ ἢ 10,75μ. χωρὶς τὴν κόγχη (Εἰκ. 10α, 10β, 10γ).
Εἰκ. 10α. Κυψέλη. Ναὸς Ἁγίας Ζώνης. Μικρὸς ναός. Κάτοψη.
Εἰκ. 10β. Κυψέλη. Ναὸς Ἁγίας Ζώνης. Μικρὸς ναός. Τομή.
Εἰκ. 10γ. Κυψέλη. Ναὸς Ἁγίας Ζώνης. Μικρὸς ναός. Τομή.
Τυπολογικὰ εἶναι σταυροειδὴς ἐγγεγραμμένος μὲ τροῦλο χωρὶς τὰ ἀνατολικὰ διαμερίσματα καὶ μὲ συνεπτυγμένο ἱερὸ ποὺ φαίνεται ὅτι τὸ ἔκοψε ὁ δρόμος. Τὰ ἀνατολικὰ μέρη τοῦ ναοῦ περιορίζονται στὴν βραχεία ἀνατολικὴ κεραία ποὺ χρησιμεύει ὡς ἱερὸ βῆμα μὲ τὸ νοτιοανατολικὸ πλάγιο διαμέρισμα ὡς βοηθητικὸ χῶρο (διακονικὸ) μέσω τοῦ ὁποίου τὸ ἱερὸ ἐπικοινωνεῖ μὲ τὴν αὐλή. Ἡ ἀνατολικὴ κεραία καταλήγει σὲ πολὺ ρηχὴ (βάθους μόλις 40 ἐκ.) καὶ τυφλὴ κόγχη ποὺ ἐξωτερικὰ προεξέχει ἀπὸ τὴ ρυμοτομικὴ γραμμὴ τῆς ὁδοῦ Ἁγίας Ζώνης ποὺ εἶναι πεζόδρομος στὸ τμῆμα αὐτό. Βορειοανατολικὸ διαμέρισμα δὲν ἔχει ὁ ναὸς καὶ ὡς Πρόθεση χρησιμεύει ρηχὴ ὀρθογωνικὴ ἐσοχὴ 57/16 ἐκ. στὸ βόρειο ἄκρο τῆς κόγχης. Ὁ διαμήκης ἄξονας τοῦ ναοῦ δὲν σκοπεύει ἀκριβῶς τὴν ἀνατολὴ ἀλλὰ κλίνει κατὰ 15 περίπου μοῖρες πρὸς νότον ἐνῶ ὁ ἀντίστοιχος ἄξονας τοῦ μεγάλου ναοῦ σκοπεύει πρακτικὰ τὴν ἀνατολὴ προσαρμοζόμενος μὲ τοὺς γύρω δρόμους .
Τὸ δυτικὸ τμῆμα τοῦ ναοῦ ἀνήκει σὲ μεταγενέστερη φάση, ὅπως κι ἡ στοὰ στὰ δυτικὰ ποὺ στηρίζεται σὲ δύο κίονες διαμέτρου 30 ἐκ. καὶ δύο πεσσοὺς στὶς γωνίες 0,72 μ. x 0,90 μ. Κάτω ἀπὸ τὴν στοὰ καὶ δεξιὰ ἀπὸ τὴ δυτικὴ εἴσοδο τοῦ ναοῦ ἐξωτερικὰ ἀναγράφεται σὲ μαρμάρινη πλάκα: Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΔΑΠΑΝΑΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΙ ΟΛΓΑΣ ΟΖΕΡΩΦ ΠΡΕΣΒΕΥΤΩΝ ΡΩΣΣΙΑΣ ΕΝ ΕΤΕΙ 1843. Ἐσωτερικά, στὸν δυτικὸ τοῖχο ὑπάρχει ἡ παρακάτω ἐπιγραφὴ τῆς ἁγιογραφήσεως μὲ λευκὰ κεφαλαῖα γράμματα σὲ γκρίζο βάθος: ΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΠΑΝCΕΠΤΟC ΟΥΤΟC ΝΑΟC Ο ΕΚ ΑΝΑΜΝΗCΙΝ TΗC ΚΑΤΑΘΕCΕΩC TΗC ΤΙΜΙΑC ΖΩΝΗC TΗC ΥΠΕΡΑΓΙΑC ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ CΩΤΗΡΙΩ 1979 ΚΟΠΟΙC ΜΕΝ ΚΑΙ ΦΡΟΝΤΙΔΙ ΚΑΙ ΑΝΑΛΩΜΑCΙ ΙΕΡΕΩΝ ΕΠΙΤΡΟΠΩΝ ΚΑΙ ΕΝΟΡΙΤΩΝ, ΔΙΑ ΧΕΙΡΟC ΔΕ ΔΙΟΝΥCΙΟΥ ΑΝΔΡΑΒΙΔΙΩΤΟΥ ΤΟΥ ΖΑΚΥΝΘΙΟΥ. Η ΠΑΡΕΔΡΕΥΟΥCΑ ΤΩ ΥΨΗΛΩ ΘΡΟΝΩ TΗC ΤΡΙCΥΠΟΣΤΑΤΟΥ ΜΟΝΑΔΙΚΩC ΠΡΟCΚΥΝΟΥΜΕΝΗC ΚΑΙ ΔΟΞΑΖΟΜΕΝΗC ΘΕΟΤΗΤΟC ΘΕΟΤΟΚΕ ΠΡΕCΒΕΥΕ ΙΝΑ ΤΥΧΩΜΕΝ ΠΑΝΤΕC TΗC ΑΙΩΝΙΟΥ ΖΩΗC ΑΜΗΝ.
Ὁ τροῦλος, ὀκτάπλευρος ἐξωτερικά, στηρίζεται μέσω λοφίων σὲ τοίχους ἀνατολικὰ καὶ πεσσοὺς 70/90 ἐκ. δυτικά. Ἀπὸ τὴν φάση τοῦ ναοῦ τοῦ 1843 σώζεται τὸ διαμέρισμα τοῦ τρούλου, μέρος τῆς ἀνατολικῆς κεραίας καὶ οἱ δύο ἐγκάρσιες καμάρες. Σὲ πρόσφατη διατριβὴ ἀναφέρεται ὅτι «ὁ ναὸς … ἐπεκτάθηκε (1883) μὲ τὴν κατασκευὴ ἐξωνάρθηκα … ἐνῶ τὸ 1889 πραγματοποιήθηκαν … ἐργασίες συντήρησης». Δυτικὰ ἀπὸ τοὺς δύο πεσσοὺς ἡ κεραία τοῦ σταυροῦ καὶ τὰ δύο δυτικὰ γωνιακὰ διαμερίσματα εἶναι σὲ νεότερη φάση ποὺ ἐπισημαίνεται μὲ στένεμα τοῦ νεώτερου δυτικοῦ τμήματος κατὰ 2-3 ἐκ. στὴν ἐξωτερικὴ παρειὰ τοῦ βόρειου καὶ νότιου τοίχου. Ἡ στέγαση τῶν δυτικῶν γωνιακῶν διαμερισμάτων γίνεται μὲ κεκλιμένες κι ἐλαφρὰ καμπυλωμένες πλάκες ὁπλισμένου σκυροδέματος. Ἡ στοὰ στὰ δυτικὰ στηρίζεται σὲ δύο κίονες ἀπὸ ὁπλισμένο σκυρόδεμα διαμέτρου 27/32 ἐκ. καὶ καλύπτεται στὸ κέντρο μὲ διαμήκη καμάρα ἀπὸ ὁπλισμένο σκυρόδεμα καὶ στὰ πλάγια μὲ κεκλιμένες πρὸς τὰ πλάγια κι ἐλαφρὰ καμπυλωμένες πλάκες ἀπὸ τὸ ἴδιο ὑλικό. Τὸ σχῆμα τῶν πλακῶν, ἴδιο ἀκριβῶς μὲ ἐκείνου ποὺ καλύπτουν τὰ δυτικὰ γωνιακὰ διαμερίσματα ἀποδεικνύουν ὅτι ἡ στοὰ ἔγινε στὴν ἴδια οἰκοδομικὴ φάση μὲ τὸ δυτικὸ μέρος τοῦ κυρίως ναοῦ, πιθανότατα σὲ ἀντικατάσταση τοῦ ἐξωνάρθηκα τοῦ 1883 (Εἴκ. 11).
Εἰκ. 11. Κυψέλη. Ναὸς Ἁγίας Ζώνης.
Στὸ νότιο τοῖχο τοῦ ναοῦ ἐσωτερικὰ εἶναι προσκολλημένο κτιστὸ τυφλὸ τόξο, συνολικοῦ πλάτους 1,77 μ. καὶ ὕψους 2,31 μ. ἀπὸ τὸ δάπεδο τοῦ ναοῦ, ποὺ φέρει ἐντός τῆς πλάτους 1,19 μ. καὶ ὕψους 1,60 μ. ἐσοχῆς του, τοιχογραφία (Εἴκ. 13).
Ἡ ἐσοχὴ ἀρχίζει σὲ ὕψος 0,58μ. ἀπὸ τὸ δάπεδο τοῦ ναοῦ καὶ ἐπιστέφεται μὲ ὀξυκόρυφο ἰσλαμίζον τόξο πάχους 13-15 ἐκ. πού ἑδράζεται σὲ γενέσεις ὕψους 10 ἐκ. Στὸ ἄνω δεξιὸ μέρος τοῦ τόξου σώζεται τμῆμα κυματίου μήκους 15 ἐκ. πού ἔτρεχε σ’ ὅλο τὸ μῆκος τοῦ τόξου. Ἡ τοιχογραφία παριστᾶ τὴν Παναγία ἔνθρονη καὶ Βρεφοκρατούσα νὰ πλαισιώνεται ἀπὸ τοὺς ἀρχαγγέλους Μιχαὴλ (ἀριστερὰ) καὶ Γαβριὴλ (δεξιὰ) ὅπως πιστοποιοῦν τὰ κεφαλαία ἀρχικὰ Μ καὶ Γ ἐπάνω ἀπ’ τὰ κεφάλια τους. Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἑκατέρωθεν γραμμένα συμπιλήματα ΜΡ καὶ ΘΥ ἐντὸς μεταλλείων, ἀριστερὰ ἀπὸ τὴν Παναγία σώζονται οἱ λέξεις ΠΑ..ΓΙ. Ἡ ΠΑΝ/ΤΩΝ καὶ δεξιὰ ἡ λέξη ΕΛΠΙC. Ἡ τοιχογραφία θὰ μποροῦσε νὰ χρονολογηθεῖ στὴν Τουρκοκρατία (17ος – 18ος αι.;) καὶ πάντως εἶναι πολὺ παλαιότερή τοῦ 1843. Ἡ τοιχογραφία λοιπὸν αὐτὴ, ἄρα καὶ τὸ τυφλὸ τόξο ποὺ τὴν φέρει ἀνήκουν σὲ φάση τοῦ ναοῦ ἐπὶ Τουρκοκρατίας καὶ τοῦτο ἐπιβεβαιώνει τὴν προφορικὴ παράδοση ὅτι ὁ πρέσβης τῆς Ρωσίας Ὀζερώφ, περνώντας ἀπὸ κεῖ μὲ τὸ ἄλογό του σκόνταψε σὲ χαλάσματα ὅπου βρέθηκε ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας. Βέβαια, ὁ Ἀ. Ὀρλάνδος δὲν ἀναφέρει τὸ ναὸ στὸ ἔργο του Μεσαιωνικὰ Μνημεῖα τῆς Πεδιάδος τῶν Ἀθηνῶν καὶ τῶν κλιτύων Ὑμηττοῦ-Πεντελικοῦ-Παρνηθος καὶ Αἰγάλεω, Ἀθῆναι 1933, ἀλλὰ ἐξίσου δὲν ἀναφέρει καὶ τὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου «τῶν Ὅπλων» ποὺ εἶναι καμαροσκεπῆς βασιλικὴ μὲ τυφλὰ ἀψιδώματα καὶ διασώζει τοιχογραφία τοῦ Ἁγίου Δημητρίου σὲ κάποιο ἀπ’ αὐτά. Ἄρα ὁ ἀρχικὸς ναὸς τῆς Ἁγίας Ζώνης εἶχε πιθανῶς τυφλὰ τόξα στὰ πλάγια δηλαδὴ ἦταν τοῦ ἴδιου μὲ τὸν Ἅγιο Δημήτριο «τῶν Ὅπλων» τύπου, ποὺ ἐπιχωριάζει στὴν Ἀττική.
Ὁ ναὸς λοιπόν, στὸν ὁποῖον ἀνῆκε τὸ τόξο, ἄγνωστης ἀκριβοῦς χρονολογίας, ἀλλὰ πάντως τῆς Τουρκοκρατίας, συνδέεται καὶ μὲ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 στὴ διάρκεια τῆς ὁποίας καταστράφηκε, πιθανῶς στὴν ἐκστρατεία τοῦ Κιουταχῆ κατὰ τῆς Ἀθήνας τὸ 1826-27. Πράγματι ὁ ναὸς βρίσκεται μόλις 80 μ. ἀπὸ τὴν οἰκία τοῦ Ἄγγλου ναυάρχου Μάλκολμ (νῦν παλαιὸ κτήριο τοῦ Ἀσύλου Ἀνιάτων) ὅπου ὁ Ρεσὶτ πασὰς (Κιουταχὴς) κατὰ τὸν Κώστα Μπίρη ἔστησε τὴ σκηνὴ του κατὰ τὴν παραπάνω ἐκστρατεία ἐπειδὴ ἐκεῖ κοντὰ ὑπῆρχαν στέρνες νεροῦ τοῦ κτήματος τοῦ Δημητρίου Γάσπαρη. Τὴν ὕπαρξη ναοῦ παλαιότερου τοῦ 1843 ἐνισχύει ἡ Ἁγία Τράπεζα τοῦ ναοῦ ποὺ προσκολλᾶται στὸν καμπύλο τοῖχο τοῦ ἱεροῦ καὶ ἀποτελεῖται ἀπὸ ἀρχαία μέλη σὲ β’ χρήση, ἤτοι ἀπὸ κάτω πρὸς τὰ πάνω: Ἀρχαία ταφικὴ στήλη κυκλικῆς διατομῆς ὕψους 53 ἐκ., διαμέτρου 32 ἐκ. πού φέρει 8 ἐκ. κάτω ἀπὸ τὴν ἐπάνω ἐπιφάνειά της τὴ γνωστὴ σπείρα, ἐπάνω ἀπ’ τὴ στήλη κιονόκρανο μὲ φύλλα καλάμου (περγαμηνοῦ τύπου) διαμέτρου 27 ἐκ., ἐπ’ αὐτοῦ μαρμάρινη πλάκα λοξότμητη ὕψους 8,5 ἐκ. καὶ τέλος ἐπ’ αὐτῆς νεότερη μαρμάρινη πλάκα πάχους 4 ἐκ. καὶ διαστάσεων 70/88 ἐκ. Ἡ Ἁγία Τράπεζα τὸ 1843 θὰ συντέθηκε ἀπὸ μέλη σὲ β’ χρήση ποὺ βρέθηκαν ἐπὶ τόπου. Τὸ νότιο διαμέρισμα τοῦ ἱεροῦ (διακονικὸ) καλύπτεται μὲ καμάρα ἀπὸ Β. πρὸς Ν., εἶναι χῶρος καθαρὰ βοηθητικὸς καὶ ἔχει ἔξοδο (νεώτερη;) πρὸς Ν. Τὸν ναὸ περιβάλλει ἀπὸ βόρεια, δυτικὰ καὶ νότια κτιστὸ πεζούλι-κάθισμα πλάτους 37 ἐκ.
Τὸ ἀνατολικὸ μέρος τοῦ ναοῦ καὶ ἰδίως ἡ κόγχη τοῦ ἱεροῦ πρέπει νὰ ἔχει ὑποστεῖ ἐπέμβαση, πιθανότατα βράχυνση, γιὰ νὰ μὴν προβάλλει πολὺ στὴν ὁδὸ Ἁγίας Ζώνης (Εἴκ. 12).
Σύμφωνα μὲ μαρτυρία τοῦ παλαιοῦ κατοίκου τῆς περιοχῆς, συγγραφέα κ. Βασίλη Μπακογιάννη, αὐτὸ ἔγινε περὶ τὰ τέλη τοῦ 19ου ἤ ἀρχὲς 20οῦ αι., ὅταν χαράχτηκε γιὰ νὰ διαπλατυνθεῖ ἡ ὁδὸς Ἁγίας Ζώνης. Ἡ πεζοδρόμηση τοῦ ἴδιου δρόμου περὶ τὸ 1991-1992 δὲν ἄλλαξε τὴν ἐξωτερικὴ μορφὴ τοῦ ναοῦ. Πάντως οἱ οἰκοδομικὲς φάσεις καὶ τῶν δύο ναῶν χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση.
Τὸ συγκρότημα τῶν δύο ναῶν καὶ τῶν βοηθητικῶν καὶ ἐλεύθερων χώρων τῆς ἐνορίας τῆς Ἁγίας Ζώνης, μαζὶ μὲ τὸν ὁμώνυμο πεζόδρομο, λειτουργεῖ ἄρτια ὡς ζωντανὸ κύτταρο κοινωνίας τῶν ἀνθρώπων κάθε ἡλικίας, προέλευσης, γλώσσας ἤ θρησκεύματος ποὺ κατοικοῦν, ἐπισκέπτονται ἡ διέρχονται, ἀπ’ αὐτὸ τὸ ἀνοιχτό, τοπικὸ «περιβόλι τῆς Παναγίας».
ΑΠΟ ΤΗΝ ΝΑΟΔΟΜΙΑ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΔΕΜΙΡΗ