Ἐννόημα
    Ἐννόημα
  • !

    Πολλοὶ δάσκαλοι ἀφήνουν τοὺς μαθητές τους νὰ γράφουν ἢ νὰ μιλοῦν μὲ εὐχέρεια καὶ γλαφυρότητα. Καὶ θεωροῦν τὸ γεγονὸς αὐτὸ καλὴ σκέψη. Ὅταν ὁ μαθητὴς ἐκφράζει ἁπλῶς συναισθηματικές του καταστάσεις, ὑποκειμενικές του θέσεις, χωρὶς νὰ αἰτιολογεῖ τὶς ἀπόψεις του, ἢ χωρὶς νὰ παρουσιάζει ἀποδείξεις γιὰ τὴν ἀλήθειά τους, χωρὶς νὰ ἀναφέρεται σὲ πιθανὲς ἀντίθετες θέσεις, χωρὶς νὰ ἐκφράζει ποικιλία ἄλλων ἀπόψεων, δὲν σκέπτεται κριτικῶς…

  • !

    Ἡ κριτικὴ σκέψη, ἐπειδὴ συνεπάγεται νοητικὴ ἐργασία καὶ συναισθηματικὴ ἐγρήγορση ἐπὶ ἑνὸς συγκεκριμένου θέματος καὶ ἐπειδὴ εἶναι τὸ συνολικὸ προϊόν τῆς πείρας μας, τῶν ἰδεῶν μας, τῆς κοσμοθεωρίας μας, θεωρεῖται δημιουργία, μία παραγωγικὴ ἐργασία, μία καινούργια γνώση, μία οἰκοδομή. Ἡ κριτικὴ σκέψη εἶναι, μὲ λίγα λόγια, μία δημιουργία τοῦ σκεπτόμενου νοῦ καὶ ὅταν ἡ δημιουργία αὐτὴ ἐνταχθεῖ στὸν γνωστικό μας πλοῦτο, ἀφομοιουμένη, θὰ εἶναι ἕνα ἐπιπλέον ὅπλο στὴ διάθεσή μας, γιὰ νὰ λύσουμε μελλοντικὰ προβλήματα.

  • !

    Ἡ κριτικὴ σκέψη ὑποβοηθᾶ στὴν ἐπικοινωνία μας μὲ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους. Κριτικὸς συνομιλητὴς εἶναι ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος προσπαθεῖ νὰ συμβιβαστεῖ θετικῶς ἢ ἀρνητικῶς μὲ τὸ ἀντικείμενο κάθε συζήτησης… Ὁ ἄνθρωπος χωρὶς κριτικὴ σκέψη δὲν εἶναι καλὸς ὁμιλητῆς, οὔτε καλὸς ἀναγνώστης κειμένου. Ὁ καλὸς συζητητὴς ἢ ἀναγνώστης ἢ ἀκροατής, πρέπει τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ἐνεργεῖ μὲ τὶς ἰδιότητες αὐτὲς νὰ λύνει κάποιο πρόβλημα ἐπικοινωνίας καὶ τότε πετυχαίνει τὴν ἀποτελεσματικὴ ἐπικοινωνία. Ἡ κριτικὴ σκέψη εἶναι ἐπίσης ἀπαραίτητη στὴ συνεργατικὴ μάθηση. Χωρὶς τὴν κριτικὴ σκέψη, ἡ συνεργατικὴ μάθηση εἶναι μία ψευτομάθηση. Ὅ,τι ἀκοῦμε ἢ ὅ,τι διαβάζουμε πρέπει νὰ τὰ θέτουμε στὸν ἔλεγχο τῆς κριτικῆς σκέψης καὶ νὰ μὴ γινόμαστε θύματα τῶν ἐπιτήδειων ἀπατεώνων ἢ τῶν κερδοσκόπων διαφημιστῶν.

Ἡ κριτικὴ σκέψη καὶ ἡ ἀναγκαιότητά της

 

Ἀντιμετωπίζοντας, ὡς παιδαγωγός, τὰ ἀποτελέσματα τῶν διεθνῶν ἐξετάσεων, ἀπὸ τὰ ὁποία φαίνεται ἡ ἀποτυχία τῶν μαθητῶν μας στὴν κατανόηση κειμένου καὶ σὲ ἄλλα μαθήματα, τονίζω τὴν ἀνάγκη νὰ περιορισθεῖ ἡ «παπαγαλία» στὸ σχολεῖο καὶ νὰ ρυθμίζεται ἡ διδακτικὴ διαδικασία κατὰ ἕνα τέτοιο τρόπο ὥστε νὰ ἀναπτύσσεται ἡ κριτικὴ σκέψη τῶν μαθητῶν. Τὸ πνεῦμα αὐτὸ καθορίζει τὴ νέα προοπτική τῆς ἐκπαίδευσης.

Τὸ πρόβλημα τῆς «κριτικῆς σκέψης» ἀπασχολεῖ τὰ τελευταία χρόνια τούς παιδαγωγούς, ποὺ καταβάλλουν προσπάθεια νὰ πείσουν τοὺς δασκάλους, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐξεταστές, νὰ ἀποφύγουν τὴν παραδοσιακὴ νοοτροπία καὶ νὰ ζητοῦν ἀπὸ τοὺς μαθητὲς προϊόντα μόνο τῆς ἀπομνημόνευσής τους. Πολὺς λόγος γίνεται σήμερα γιὰ προσέγγιση τῆς γνώσης μὲ κριτικὴ σκέψη, γιὰ γόνιμη σκέψη, δημιουργικὴ σκέψη, διδακτικὲς προσεγγίσεις τῆς κριτικῆς σκέψης, διδακτικὲς τεχνικὲς γιὰ τὴν καλλιέργεια κριτικῆς σκέψης κ.α. Τὰ παραπάνω τονίζονται πάντοτε μὲ τὴν ἀνάγκη ὁ μαθητής, αὐριανὸς πολίτης τοῦ 21ου αἰώνα, νὰ εἶναι ἱκανὸς νὰ ἀντιμετωπίζει τὸ πλῆθος τῶν προβλημάτων ποὺ θὰ συναντήσει καὶ νὰ βρίσκει πάντα τὴ λογικὴ λύση. Μέχρι τώρα ὑποστηρίζαμε πὼς «ἡ λήψη τῶν ἀποφάσεων» -καὶ μάλιστα ὀρθῶν ἀποφάσεων- εἶναι μία παιδαγωγικὴ ἀλήθεια, μία ἀνάγκη. Τώρα συμπληρώνουμε τὴν ἀπαίτηση αὐτὴ τῆς παιδαγωγικῆς καὶ ζητοῦμε τὴ συνενέργεια συναισθήματος καὶ λογικῆς γιὰ τὴ λήψη τῆς σωστῆς ἀπόφασης.

Οἱ διαστάσεις τῆς κριτικῆς σκέψης προσδιορίζονται στὸν νοητικὸ χῶρο. Δὲν διδαχθήκαμε ὅμως πῶς νὰ ἀποτιμοῦμε τὴ σκέψη μας ἢ τὴ σκέψη τῶν μαθητῶν μας, στὸ πλαίσιο τῆς νόησης καὶ τοῦ συναισθήματος. Ἂν θέλουμε νὰ προαγάγουμε τὴ σκέψη τῶν μαθητῶν μας δὲν πρέπει νὰ ἐπαναπαυόμαστε, ὅταν οἱ μαθητὲς μας σκέπτονται ἁπλῶς τὰ πράγματα, χωρὶς νὰ ἀναζητοῦν ἐνδείξεις καὶ ἀποδείξεις, χωρὶς νὰ δικαιολογοῦν τὰ πράγματα αὐτά. Συχνά, οἱ δάσκαλοι δὲν εἶναι ἐνήμεροί της διαφορᾶς αὐτῆς. Πολλοὶ δάσκαλοι ἀφήνουν τοὺς μαθητές τους νὰ γράφουν ἢ νὰ μιλοῦν μὲ εὐχέρεια καὶ γλαφυρότητα. Καὶ θεωροῦν τὸ γεγονὸς αὐτὸ καλὴ σκέψη. Ὅταν ὁ μαθητὴς ἐκφράζει ἁπλῶς συναισθηματικές του καταστάσεις, ὑποκειμενικές του θέσεις, χωρὶς νὰ αἰτιολογεῖ τὶς ἀπόψεις του, ἢ χωρὶς νὰ παρουσιάζει ἀποδείξεις γιὰ τὴν ἀλήθειά τους, χωρὶς νὰ ἀναφέρεται σὲ πιθανὲς ἀντίθετες θέσεις, χωρὶς νὰ ἐκφράζει ποικιλία ἄλλων ἀπόψεων, δὲν σκέπτεται κριτικῶς…

Στὴ διαδικασία τῆς σκέψης ὁ κάθε ἄνθρωπος συνενώνει ὑπάρχοντα στοιχεῖα, ἀξιοποιεῖ τὶς δεξιότητες καὶ ἱκανότητές του, στὴν προσπάθεια νὰ λύσει κάποιο πρόβλημα. Ἂν δὲν ὑπάρχει πρόβλημα δὲν ὑπάρχει κριτικὴ σκέψη. Ἡ κριτικὴ σκέψη, ἐπειδὴ συνεπάγεται νοητικὴ ἐργασία καὶ συναισθηματικὴ ἐγρήγορση ἐπὶ ἑνὸς συγκεκριμένου θέματος καὶ ἐπειδὴ εἶναι τὸ συνολικὸ προϊόν τῆς πείρας μας, τῶν ἰδεῶν μας, τῆς κοσμοθεωρίας μας, θεωρεῖται δημιουργία, μία παραγωγικὴ ἐργασία, μία καινούργια γνώση, μία οἰκοδομή. Ἡ κριτικὴ σκέψη εἶναι, μὲ λίγα λόγια, μία δημιουργία τοῦ σκεπτόμενου νοῦ καὶ ὅταν ἡ δημιουργία αὐτὴ ἐνταχθεῖ στὸν γνωστικό μας πλοῦτο, ἀφομοιουμένη, θὰ εἶναι ἕνα ἐπιπλέον ὅπλο στὴ διάθεσή μας, γιὰ νὰ λύσουμε μελλοντικὰ προβλήματα.

Ἡ κριτικὴ σκέψη ὑποβοηθᾶ στὴν ἐπικοινωνία μας μὲ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους. Κριτικὸς συνομιλητὴς εἶναι ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος προσπαθεῖ νὰ συμβιβαστεῖ θετικῶς ἢ ἀρνητικῶς μὲ τὸ ἀντικείμενο κάθε συζήτησης… Ὁ ἄνθρωπος χωρὶς κριτικὴ σκέψη δὲν εἶναι καλὸς ὁμιλητῆς, οὔτε καλὸς ἀναγνώστης κειμένου. Ὁ καλὸς συζητητὴς ἢ ἀναγνώστης ἢ ἀκροατής, πρέπει τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ἐνεργεῖ μὲ τὶς ἰδιότητες αὐτὲς νὰ λύνει κάποιο πρόβλημα ἐπικοινωνίας καὶ τότε πετυχαίνει τὴν ἀποτελεσματικὴ ἐπικοινωνία. Ἡ κριτικὴ σκέψη εἶναι ἐπίσης ἀπαραίτητη στὴ συνεργατικὴ μάθηση. Χωρὶς τὴν κριτικὴ σκέψη, ἡ συνεργατικὴ μάθηση εἶναι μία ψευτομάθηση. Ὅ,τι ἀκοῦμε ἢ ὅ,τι διαβάζουμε πρέπει νὰ τὰ θέτουμε στὸν ἔλεγχο τῆς κριτικῆς σκέψης καὶ νὰ μὴ γινόμαστε θύματα τῶν ἐπιτήδειων ἀπατεώνων ἢ τῶν κερδοσκόπων διαφημιστῶν.

Τὰ οὐσιώδη χαρακτηριστικά τοῦ κόσμου, στὸν ὁποῖο θὰ εἰσέλθουν οἱ μαθητές μας, εἶναι ἡ συνεχῶς αὐξανόμενη ἀλλαγὴ σὲ ὅλες τὶς περιοχὲς τῆς ἀνθρώπινης δραστηριότητας καὶ τῶν κοινωνικῶν φαινομένων, ὁ πολλαπλασιασμὸς καθημερινῶς τῶν πληροφοριῶν, ποὺ γρήγορα θεωροῦνται ἀπαρχαιωμένες καὶ ἡ καθημερινὴ ἀναδόμηση, ἐπανεξέταση καὶ δοκιμασία τῶν ἰδεῶν. Στὸν κόσμο αὐτὸ κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ ζήσει ἐπιμένοντας στὸν πάγιο τρόπο τοῦ σκέπτεσθαι. Τέτοιο πρόβλημα δὲν συνάντησε ὁ ἄνθρωπος στὴ διάρκεια τῶν χιλιετιῶν ποὺ πέρασαν. Ἡ ἐκπαίδευση δὲν εἶχε ἀντιμετωπίσει τέτοιο πρόβλημα ποτὲ κατὰ τὸ παρελθόν. Τὸ λειτούργημα τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ βρίσκεται μπροστὰ σὲ μία χωρὶς προηγούμενο πρόκληση… Οἱ δάσκαλοι, σήμερα, καλοῦνται νὰ κάμουν ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο καμιὰ προηγούμενη γενιὰ ἐκπαιδευτικῶν δὲν εἶχε κάμει… Ἂς ἐλπίσουμε πὼς οἱ ἐκπαιδευτικοὶ ὅλων τῶν βαθμίδων θὰ ἔχουν τὴ διορατικότητα καὶ τὴ γενναιότητα νὰ ἐννοήσουν τὰ πράγματα ὡς ἔχουν καὶ νὰ μεταρρυθμίσουν ἀναλόγως τὴν ὅλη σχολικὴ ζωή.