Ἡ ρωσικὴ εἰκονογραφία θεωρεῖται ἡ σπουδαιότερη εἰκαστικὴ ἔκφραση τῆς Ὀρθοδοξίας μαζὶ μὲ τὴ Βυζαντινή.
Στὴν πρώτη περίοδό της, κατὰ τοὺς 11ο καὶ 12ο αι., ἦταν ἄμεσα ἐπηρεασμένη ἀπὸ τὴ Βυζαντινή, καὶ πολλοὶ ἀπὸ τοὺς ἁγιογράφους ἦταν Ἕλληνες. Τὸ περιφημότερο ἔργο αὐτῆς τῆς περιόδου εἶναι ἠ Παναγία τοῦ Βλαδιμήρ, ἡ ὁποία θεωρεῖται ἐφέστια εἰκόνα τῆς Ρωσίας.
Ἡ ἐποχὴ
Ἀκολούθησε ἡ περίοδος τοῦ «Ταταρικοῦ ζυγοῦ», ὅπου ἡ Ρωσία, μὲ πρωτεύουσα τότε τὸ Κίεβο, εἶχε κατακτηθεῖ ἀπὸ τοὺς Τάταρους τῆς λεγόμενης Χρυσῆς Ὀρδῆς. Οἱ Τάταροι, λεηλάτησαν καὶ ἔκαψαν παλάτια, ἀρχοντικά, μοναστήρια κι ἐκκλησιές. Φορητὲς εἰκόνες, τοιχογραφίες, κεντήματα, μικροτεχνήματα κλπ καταστράφηκαν. Ἀκολούθησε ἀγώνας τῶν Ρώσων γιὰ τὴν ἐλευθερία τους, ἀγώνας ποὺ προκαλοῦσε νέες βαρβαρικὲς ἐπιδρομές.
Ἀλλὰ οἱ Τάταροι ἔβρισκαν συχνὰ βοήθεια ἀπὸ Ρώσους ἡγεμονίσκους ποὺ ἀπεχθάνονταν τὴν ἀποκατάσταση ἑνιαίου κράτους. Ἐκείνη τὴν περίοδο, ποὺ τόσο σωστὰ ἀπεικονίζει ὁ Ταρκόφσκυ στὴν ταινία τοῦ «Ἀντρέι Ρουμπλιώφ», ἡ τέχνη εἶχε ξεπέσει, ὅπως κι ὅλος ὁ πολιτισμός. Προσοχὴ ὅμως: τὰ ὅσα ἀφοροῦν στὸν ἴδιο τὸν Ρουμπλιὼφ εἶναι μυθιστορηματικά. Ὁ Ρουμπλιὼφ τοῦ Ταρκόφσκυ δὲν εἶναι βιογραφία, παρὰ τὸν τίτλο τῆς ταινίας.
Τὴν ταραγμένη καὶ σκοτεινὴ περίοδο ἐκείνη, ἔλαμψε τὸ ἄστρο του Σεργίου, ἡγουμένου της Μονῆς Ἁγίας Τριάδος του Ραντονέζ. Ὁ Σέργιος (περίπου 1314-1392) ἦταν ὁ ἡγέτης τοῦ ἡσυχασμοῦ στὴ Ρωσία, ἀκολουθώντας πλήρως τὴ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγοριού του Παλαμᾶ.
Τὴν ἴδια περίοδο, ἀψηφώντας τὸ ζόφο καὶ τὴν ἀνασφάλεια, ἦλθε στὴ Ρωσία ὁ Ἕλληνας μοναχὸς ἁγιογράφος Θεοφάνης. Ο Θεοφάνης, ἀποκαλούμενος Ὁ Γραικὸς ἢ ὁ Ἕλληνας, ἦταν σπουδαῖος ἁγιογράφος. Εἰκονογράφησε ναοὺς καὶ στὴν ἴδια τὴν ἀκμάζουσα τότε Κωνσταντινούπολη. Ἀδιαφορώντας γιὰ τὶς ἐπιδρομές, πῆγε σὲ πολλὲς πόλεις τῆς Ρωσίας ἁγιογραφώντας καὶ ἐκπαιδεύοντας πλῆθος μαθητῶν ἐπὶ 30 ὁλόκληρα χρόνια. Ἀνάμεσά τους καὶ ὀ Αντρέι Ρουμπλιώφ.
Βιογραφικὰ
Πληροφορίες γιὰ τὸν βίο καὶ τὸ ἔργο τοῦ Ἀντρέι Ρουμπλιὼφ σώζονται μόνο σὲ μεταγενέστερα χρονικά, καὶ δὲν εἴμαστε βέβαιοι γιὰ τὴν ἀκρίβεια τῶν πληροφοριῶν ποὺ δίνουν. Πάντως, ὑποστηρίζουν ὅτι σὲ πολὺ νεανικὴ ἡλικία ἀσπάσθηκε τὸν μοναχικὸ βίο, στὴ μονὴ τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὡς ὑποτακτικός τοῦ τότε ἡγουμένου Σεργίου, ἐν συνεχείᾳ ὁσίου (ἐκοιμήθη τὸ 1392). Ὁ Σέργιος ἔδωσε τὸ ὄνομα τοῦ Πρωτοκλήτου Ἀποστόλου Ἀνδρέα στον νεαρὸ μοναχὸ –ἄρα τὸ κατὰ κόσμον ὄνομα τοῦ Ρουμπλιὼφ δὲν μᾶς εἶναι γνωστό.
Ὁ Ἀντρέι Ρουμπλιὼφ πιθανολογεῖται ὅτι γεννήθηκε περὶ τὸ 1360. Λέγεται ὅτι ἦταν ἕνας πολὺ ντροπαλὸς καὶ σιωπηλὸς ἄνθρωπος, ἐξαιρετικὰ ταπεινόφρων. Τὴν πρώτη ἐπίσημη ἀναφορὰ τοῦ ὀνόματός του συναντᾶμε σ’ἕνα ἔγγραφό τοῦ 1405, στὸ ὁποῖο δηλώνεται ὅτι τὴν εἰκονογράφηση τοῦ Καθεδρικοῦ ναοῦ τῆς Μόσχας στὸ Κρεμλίνο ἀνέλαβε ὁ Θεοφάνης ὁ Ἕλληνας μαζὶ μὲ τὸν μαίστορα Προχορὸ καὶ τὸν μοναχὸ Ἀντρέι Ρουμπλιώφ.
Τὸ ταλέντο τοῦ Ρουμπλιὼφ ἔγινε γρήγορα γνωστὸ καὶ προσελήφθη στὴν αὐλὴ τοῦ Ἡγεμόνα τῆς Μόσχας ἢ τὸ πιθανώτερο δὲν προσελήφθη ἐπ’ ἀμοιβὴ ἀλλὰ τοῦ ἀνετέθησαν ἔργα. Στὰ τέλη τοῦ 14ου αἵ. ἁγιογράφησε μέρος ἀπὸ τὸν Καθεδρικό τοῦ Ζβενιγκόροντ, κοντὰ στὴ Μόσχα, καὶ τὸ 1400 φαίνεται πὼς ἀνέλαβε νὰ εἰκονογραφήσει τὸν Καθεδρικό τοῦ Εὐαγγελισμοῦ στὸ Κρεμλίνο. Τὸ 1408, μαζὶ μὲ τὸν συνεργάτη του Δανιήλ, λέγεται ὅτι εἰκονογράφησε τὸ ναὸ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου τοῦ Βλαδιμήρ.
O Ἀντρέι Ρουμπλιὼφ δὲν φαίνεται νὰ ἀπεχώρησε ποτὲ ἢ νὰ ἐγκατέλειψε τὴ μονὴ τῆς μετανοίας του, δηλαδὴ τὴ μονὴ τοῦ Ἁγίου Σεργίου. Ἐκεῖ ἁγιογράφησε τὸ Καθολικό. Σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση, ἁγιογράφησε τὴν Ἁγία Τριάδα πρὸς τιμὴν τοῦ γέροντά του ὁσίου Σεργίου, μεταξὺ 1411 καὶ 1422.
Φαίνεται ὅτι ἐνῶ ἀκόμη εἰκονογραφοῦσε τὴ μονὴ Ἀνδρόνικωφ, τὸ 1430, ὁ Ρουμπλιὼφ ἀπέθανε σὲ ἡλικία 70 περίπου ἐτῶν. Ἡ σορὸς του ἐναποτέθηκε σὲ κρύπτη στὸ μοναστήρι. Ἡ ρωσικὴ Ἐκκλησία τὸν ἀνεκήρυξε ἅγιο τὸ 1989 καὶ ἡ μνήμη του τιμᾶται στὶς 17 Ἰουλίου (μὲ τὸ παλαιὸ ἡμερολόγιο).
Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης οἱ τοιχογραφίες στὴ μονὴ Ἀνδρόνικωφ καὶ σὲ ἄλλα μοναστήρια καταστράφηκαν, μὲ τὸ ἐπιχείρημα ὅτι τὸ νέο κράτος δὲν θέλει Ἐκκλησία. Οἱ καταστροφὲς αὐτὲς πρέπει νὰ θεωροῦνται ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες συμφορὲς τοῦ πολιτισμοῦ.
Ἡ ἴδια ἡ Λαύρα τῆς Ἁγίας Τριάδος ἔγινε μὲ διάταγμα τοῦ Λένιν Μουσεῖο τοῦ Λαοῦ, καὶ πολλὰ ἔργα καταστράφηκαν, πολλὰ ὅμως γλύτωσαν χάρις στὴν κουλτούρα τοῦ πρώτου Σοβιετικοῦ Διευθυντῆ τοῦ …Μουσείου. Ἡ μονὴ Ἀνδρόνικωφ εἶχε χειρότερη μοίρα: ἔγινε στρατόπεδο συγκέντρωσης, κι ὅταν αὐτὰ ἄρχισαν νὰ περιορίζονται, ἔγινε κατοικίες τῶν ἐργατῶν κοντινοῦ ἐργοστασίου. Μόλις τὸ 1960 ἡ μονὴ ἀποκαταστάθηκε κάπως καὶ λειτουργεῖ ἔκτοτε ὡς Μουσεῖο Χριστιανικῆς Τέχνης.
Αἰσθητικὲς ἀποτιμήσεις
Ὁ Ἀντρέι Ρουμπλιὼφ ὑπῆρξε ἐπιφανὴς Ρῶσος ἁγιογράφος, ἕνας ἀπὸ τοὺς μεγαλύτερους τοῦ κόσμου.Τὸ ἔργο γιὰ τὸ ὁποῖο ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας τῶν κορυφαίων ἁγιογράφων τῆς Ὀρθοδοξίας, εἶναι ἡ εἰκόνα τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ καὶ τὸ ἀριστούργημα τῆς ρωσικῆς εἰκονογραφικῆς τέχνης. Ἡ εἰκόνα τῆς Ἁγίας Τριάδος διακρίνεται γιὰ τὴν σύνθεση, τὸν ρυθμό, τὸν φωτισμό, τὴν ἁρμονία, τὴν καθαρότητα καὶ τὴν ἁπλότητα.
Εἶναι πάντως δύσκολο νὰ διατυπώσουμε αἰσθητικὲς κρίσεις μὲ βεβαιότητα, δεδομένου ὅτι τὰ σωζόμενα καὶ ἀποδιδόμενα σὲ αὐτὸν ἔργα, πλὴν τῆς Ἁγίας Τριάδος εἶναι ἀμφίβολα. Ἂς ληφθεῖ ὑπ ὄψιν, ἐπίσης, ὅτι τὰ σωζόμενα ἔργα του ἔχουν ἐπιχρωματιστεῖ ἀπὸ μεταγενέστερους, διότι τὰ ὑλικὰ εἰκονογράφησης στὰ χρόνια τοῦ Ρουμπλιώφ, στὴ Ρωσία, δὲν εἶχαν ἀντοχὴ στὸ χρόνο.
Οἱ ἐπιδράσεις τοῦ Θεοφάνη τοῦ Ἕλληνα πάνω στὸν Ρουμπλιὼφ θὰ πρέπει νὰ θεωροῦνται αὐτονόητες, ἀφοῦ ὅλες οἱ πηγὲς τὸν συνδέουν μὲ τὸν δάσκαλό του Θεοφάνη. Ἀλλὰ ἀπὸ ὅσα σώζονται, ἔστω ἀλλοιωμένα, εἶναι φανερὸ ὅτι ὁ Ρουμπλιὼφ πῆγε πολὺ πιὸ πέρα ἀπὸ τὸν δάσκαλό του. Αὐτὸ φαίνεται παραβάλλοντας τὰ ἔργα τῶν δύο: ὁ Θεοφάνης ἔχει ἕναν δυνατὸ ἐξπρεσιονισμό, πολὺ κοντινὸ στὸν ἄνθρωπο τοῦ αἰώνα μας, ὅπως βλέπουμε στὴν εἰκόνα της Παναγίας, ἐνῶ ὁ Ρουμπλιὼφ ρίχνει ὅλο του τὸ βάρος στὴν πνευματικότητα τοῦ προσώπου, ὅπως βλέπουμε στὴν εἰκόνα του Χριστού η ἀκόμη καὶ τοῦ Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Ἀκόμη πιὸ ἔντονη εἶναι ἡ διαφορά, ἀνάμεσα στήν Αγία Τριάδα τοῦ Θεοφάνη καὶ σὲ αὐτὴν τοῦ Ρουμπλιώφ.
Ὅπως γράφει σ΄ἕνα δοκίμιό του ὁ π. Σταμάτης Σκλήρης, «ἀρκεῖ ν’ἀντιπαραβάλουμε τὴ φωτοσκίαση τῶν ἐνδυμάτων τοῦ Θεοφάνη ἀφ ἑνὸς καὶ τοῦ Ρουμπλιὼφ ἀφ’ἑτέρου πρὸς τὴ φωτοσκίαση τῶν τοιχογραφιῶν τῆς Μονῆς τῆς Χώρας Κωνσταντινουπόλεως, γιὰ νὰ συμπεράνουμε ὅτι ὁ Ρουμπλιὼφ στάθηκε πιὸ βυζαντινὸς ἀπὸ τὸν δάσκαλό του. Δὲν πρόκειται ὅμως μόνο γιὰ μία τέτοια λεπτομέρεια, ἀλλὰ γιὰ ὅλα τὰ στοιχεῖα ποὺ συγκροτοῦν τὸ μνημειῶδες καὶ μοναδικὸ ἔργο του. Ὄχι μόνο στὶς φορητὲς εἰκόνες, ὅπως αὐτὲς τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν Ἀρχαγγέλων τῆς Δεήσεως, ἀλλὰ καὶ στὶς τοιχογραφίες, ὁ Ρουμπλιὼφ φωτίζει τὰ πρόσωπα μὲ τὸν τρόπο τῆς βυζαντινῆς πλαστικότητας, σὲ ἀντίθεση πρὸς τὸν ἔντονο ἐξπρεσιονισμὸ τῶν τοιχογραφιῶν τοῦ Θεοφάνη.
Ἡ ἱστορία τῆς τέχνης δὲν μπορεῖ νὰ μὴ σημειώσει, πάντως, ὅτι τὰ ἴδια περίπου χρόνια καὶ ἐδῶ στὴν Ἑλλάδα σημειώθηκε τομὴ στὴν ἁγιογραφικὴ τέχνη, μὲ τὴν ἐμφάνιση τοῦ κυρ Μανουὴλ Πανσέληνου. Βεβαίως, ὁ Ρουμπλιὼφ δὲν ἤξερε τὸ ἔργο τοῦ Πανσέληνου. Ἀλλὰ ἴσως δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι τὰ χρόνια ἐκεῖνα, χρόνια τῶν Παλαιολόγων, ὁ εἰκαστικὸς μυστικισμὸς ἀναζήτησε νέους δρόμους γιὰ νὰ ἐκφράσει τὸ θεῖο.
